زندان تهران بزرگ تیپ 5: بررسی جامع شرایط و زندگی محکومان مالی در فشافویه

زندان تهران بزرگ تیپ 5، که اغلب به عنوان بخش محکومان مالی ندامتگاه فشافویه شناخته می شود، واحدی تخصصی برای نگهداری زندانیانی است که به دلیل جرایم مالی محکوم شده اند. این تفکیک با هدف مدیریت بهتر و رعایت پروتکل های خاص برای این دسته از زندانیان انجام می شود و شرایط متفاوتی نسبت به سایر تیپ ها دارد.

آگاهی از جزئیات مربوط به زندان تهران بزرگ تیپ 5 برای خانواده های زندانیان، وکلا، پژوهشگران و حتی افرادی که ممکن است به نوعی با این محیط درگیر شوند، از اهمیت بالایی برخوردار است. این مقاله به صورت تخصصی و با استناد به گزارش ها و مشاهدات میدانی، ابعاد مختلف زندگی و شرایط حاکم بر این بخش از ندامتگاه تهران بزرگ را مورد بررسی قرار می دهد. هدف ما ارائه یک تصویر واقع بینانه و جامع از محیطی است که تعداد قابل توجهی از محکومان مالی در آن دوران حبس خود را سپری می کنند.

نمایی کلی از ندامتگاه تهران بزرگ (فشافویه)

ندامتگاه تهران بزرگ، که به طور عام به زندان فشافویه معروف است، در کیلومتر ۱۲ آزادراه تهران به قم، در منطقه حسن آباد فشافویه واقع شده است. این مجموعه عظیم قضایی در ابتدا با هدف احداث اردوگاهی برای محکومان مواد مخدر کلنگ زنی شد تا این گروه از سایر زندانیان استان تهران جدا شوند. اما به مرور زمان، کاربری آن گسترش یافته و اکنون به عنوان یکی از بزرگترین و مهمترین زندان های مرکزی استان تهران شناخته می شود.

این ندامتگاه با مساحت کلی ۱۱۰ هکتار و اردوگاه محکومان مواد مخدر با ۷۰ هزار متر مربع زیربنا، از ۳۸ سوله تشکیل شده است. از این تعداد، ۲۶ سوله شامل ۲۴ اندرزگاه با ظرفیت تقریبی ۳۰۰ نفر است و ۱۲ سوله دیگر نیز به بخش های پشتیبانی و حفاظت اختصاص یافته اند. ظرفیت اسمی این زندان ۱۷ هزار نفر است که نشان دهنده ابعاد وسیع و تعداد بالای زندانیان نگهداری شده در آن است. این مجموعه در سال ۱۳۹۴ به بهره برداری کامل رسید و از آن زمان تا کنون، میزبان هزاران زندانی با جرایم مختلف از جمله سرقت، شرارت، مواد مخدر، و جرایم مالی بوده است.

تیپ 5: محوریت محکومان مالی در ساختار زندان

در ساختار سازمانی ندامتگاه تهران بزرگ، زندانیان بر اساس نوع جرم و گاهی شرایط شخصیتی و اجتماعی، در واحدها یا تیپ های مختلف نگهداری می شوند. این واحدها که به طور رسمی اندرزگاه نامیده می شوند، هر یک به گروه خاصی از زندانیان اختصاص دارند. تیپ ۵ و تیپ ۲ به طور خاص برای نگهداری محکومان مالی در نظر گرفته شده اند، در حالی که تیپ های ۱ و ۴ غالباً میزبان زندانیان جرایم خشن تر مانند سرقت، شرارت و تعزیرات هستند. تیپ ۳ نیز معمولاً به عنوان واحد قرنطینه برای تازه واردها پیش از انتقال به تیپ اصلی شان عمل می کند.

تفکیک زندانیان مالی فشافویه از سایر گروه ها دارای اهمیت بسیاری است. جرایمی نظیر رد مال، کلاهبرداری، قاچاق کالا، خیانت در امانت، جعل، انتقال مال غیر و تحصیل مال نامشروع، ماهیت متفاوتی نسبت به جرایم خشونت آمیز دارند. این تفکیک به کاهش درگیری ها، ایجاد محیطی متناسب تر با نیازهای این گروه از زندانیان و فراهم آوردن شرایطی برای پیگیری حقوقی و تسویه دیون کمک می کند. انتظار می رود که در این بخش ها، رویکردهای اصلاحی و بازپرورانه با تأکید بیشتری بر جنبه های مالی و حقوقی پیگیری شود.

تفاوت های اساسی تیپ 5 با سایر تیپ ها

تفاوت تیپ 5 زندان تهران بزرگ با دیگر واحدها، تنها به نوع جرم محدود نمی شود. بر اساس مشاهدات و گزارش ها، تفاوت های محسوسی در فرهنگ داخلی، سطح خشونت، و حتی روال های روزمره وجود دارد. در تیپ های مربوط به جرایم خشن، پدیده هایی مانند استفاده از سلاح های دست ساز و مصرف گسترده مواد مخدر شیوع بیشتری دارد. این در حالی است که در تیپ های مالی، هرچند چالش ها و مسائل خاص خود را دارد، اما به دلیل تفاوت در سابقه و شخصیت زندانیان، کمتر شاهد خشونت فیزیکی و رفتارهای پرخاشگرانه هستیم.

همچنین، رویکرد زندانیان به اصلاح و ندامت نیز متفاوت است. بسیاری از محکومان مالی، که اغلب پیشینه اجتماعی و اقتصادی متفاوتی دارند، بیش از آنکه به فکر ارتکاب جرم جدید باشند، دغدغه بازگشت به جامعه و حفظ آبروی خود و خانواده شان را دارند. این تمایز در شخصیت و انگیزه ها، فضای کلی تیپ 5 زندان فشافویه را از سایر بخش ها متمایز می کند و به آن رنگ و بوی خاصی می بخشد.

ابعاد زندگی روزمره در تیپ 5: روایتی از درون

زندگی در زندان تهران بزرگ تیپ 5، مانند هر محیط دیگری، دارای ابعاد پیچیده و گاه متناقضی است. درک این ابعاد به روشن شدن بسیاری از زوایای پنهان این بخش کمک می کند و به مخاطبان اجازه می دهد تا تصویری نزدیک تر به واقعیت از این محیط داشته باشند.

تراکم جمعیت و چالش های اسکان

یکی از بزرگترین چالش های ندامتگاه تهران بزرگ، و به تبع آن تیپ ۵، تراکم بیش از حد زندانیان است. با وجود ظرفیت اسمی ۱۵ هزار نفر در کل زندان، تعداد واقعی زندانیان اغلب بسیار فراتر از این رقم است. این تراکم، به خصوص در تیپ های مالی که تعداد زندانیان آن نیز قابل توجه است، مشکلات جدی در زمینه اسکان و دسترسی به امکانات اولیه ایجاد می کند.

معضل «دلالی تخت در زندان» به یک پدیده رایج تبدیل شده است. طبق آیین نامه زندان، هر زندانی باید تخت داشته باشد، اما کمبود تخت ها باعث شده است که زندانیان تازه وارد، به خصوص آن هایی که از تمکن مالی برخوردار نیستند، مجبور به خوابیدن بر روی زمین شوند که به آن ها «کف خواب» گفته می شود. این افراد گاهی مجبورند در راهروها، نمازخانه ها و حتی کنار سرویس های بهداشتی بخوابند و در طول شب نیز، اجازه بلند شدن برای قضای حاجت را ندارند، چرا که ممکن است همان فضای محدود ۳۰ سانتی متری خود را نیز از دست بدهند.

«دلالی تخت» که تحت نظارت «وکیل بند» (سرگروه دلالان تخت در هر واحد) صورت می گیرد، شامل دریافت ودیعه و اجاره هفتگی است. ودیعه یک تخت می تواند به ۴ میلیون تومان برسد که یک میلیون تومان آن سهم دلال و ۳ میلیون تومان سهم صاحب اصلی تخت است. اجاره هفتگی نیز حدود ۴۰۰ هزار تومان برآورد شده است. این پدیده به وضوح نشان دهنده ناکافی بودن امکانات فیزیکی و سازه ای زندان در برابر جمعیت زندانیان است، مشکلی که از همان آغاز کلنگ زنی در سال ۱۳۷۹ پیش بینی نشده بود.

علاوه بر این، کمبود امکانات بهداشتی نیز مشهود است. صف های طولانی برای استفاده از حمام، دستشویی و لباسشویی از جمله مشکلات روزمره است. زندانیان گاهی باید یک هفته انتظار بکشند تا نوبت استحمام یا شستشوی لباس هایشان فرا رسد، وضعیتی که بهداشت فردی و عمومی را به شدت به خطر می اندازد.

روال روزانه و آزادی های مشروط

روال روزانه در تیپ 5 زندان تهران بزرگ با بیداری در ساعت ۶ و نیم صبح آغاز می شود. پس از نظافت و صرف صبحانه، زندانیان برای هواخوری به محوطه مخصوص هدایت می شوند. اما یک تفاوت کلیدی در این تیپ با سایر بخش ها وجود دارد: محکومان مالی اجباری به هواخوری ندارند.

برخلاف بسیاری از زندانیان جرایم عمومی که موظف به حضور در محوطه هواخوری هستند، محکومان مالی در تیپ 5 آزادی بیشتری برای مدیریت زمان خود دارند و می توانند ساعات روز را به امور دلخواه خود اختصاص دهند.

این آزادی نسبی به آن ها امکان می دهد تا درخواست برای واحد خدمات و اشتغال ارائه دهند و در صورت تأیید، به بخش هایی مانند نانوایی واحد یا باغبانی منتقل شوند و «رای کار» کسب کنند. این فرصت های شغلی نه تنها به گذران وقت زندانیان کمک می کند، بلکه می تواند منبع درآمدی هرچند اندک برای آن ها باشد. با این حال، تعداد متقاضیان برای این کارگاه ها بسیار زیاد و ظرفیت محدود است، بنابراین بسیاری از زندانیان محکوم به بیکاری از صبح تا شب هستند.

اقتصاد و فرهنگ داخلی تیپ 5

در فضای بسته زندان، یک «اقتصاد زیرزمینی» پیچیده و خودگردان شکل می گیرد که با قوانین نانوشته و ابزارهای خاص خود اداره می شود. در این میان، «سیگار در زندان فشافویه» به عنوان وجه رایج و ابزار اصلی حل مشکلات عمل می کند. قدرت سیگار در این محیط به اندازه ای است که با آن می توان حتی افسر نگهبان را نیز جابه جا کرد. سیگار در اینجا به معنای صفر بانکی، میلیون یا میلیارد است؛ هر کاری بخواهی، با سیگار برمی آید.

یک زندانی نقل می کند که برای کارهای روزمره مانند رفتن به دستشویی یا حمام، نیاز به پرداخت سیگار است. حتی برای نظافت سالن نیز باید هفته ای دو پاکت سیگار پرداخت شود. این سیستم به ایجاد «مافیای» داخلی برای همه چیز، از تخت و دارو گرفته تا پست نامه و حمام، منجر شده است.

هزینه ها در زندان فشافویه و در بازار سیاه داخلی، هیچ شاخص مشخصی ندارد و قیمت ها توسط «اتاق فکر» هر واحد تعیین می شود. این اتاق فکر، که دور از چشم مسئولان زندان عمل می کند، مانند شورای یک شهر، برای هر جنبه از زندگی زندانیان تصمیم می گیرد. قیمت اقلام مختلف به طور سرسام آوری بالاست: برای مثال، نوشتن هر عریضه ۲ تا ۵ میلیون تومان، هر قرص B2 (بوپرونورفین) ۵۰ هزار تومان و یک پاکت سیگار وینستون ۲۰ هزار تومان معامله می شود. این تورم داخلی و فساد، توسط «وکیل بند» و شبکه او مدیریت می شود.

همچنین، هر واحد زندان روزانه حدود یک میلیون تومان هزینه دارد که به «خرج زیر ۸» معروف است. وکیل بند برای تأمین این رقم، علاوه بر دریافت سهم از زندانیان، گاهی مجبور به فروش مواد مخدر در سالن می شود. زندانیان متمول نیز برای کسب امتیازات ویژه یا دستیابی به مقام وکیل بند، فرش، یخچال و تلویزیون برای واحد خریداری می کنند.

امکانات بهداشتی و اقلام جیره بندی

هنگام ورود به زندان، به هر زندانی یک زیرپوش، حوله، شامپو و شورت داده می شود. جیره ماهانه نیز شامل یک شامپو داروگر کوچک، مایع دستشویی و ۲ کیلو و ۷۰۰ گرم قند است. با این حال، اقلام اساسی دیگری مانند مایع ظرفشویی، مسواک، خمیردندان و حوله شخصی را زندانی باید خودش تهیه کند. این مسئله به ویژه برای زندانیان تیپ های ۱ و ۴ (سرقت و شرارت) که اغلب از تمکن مالی کمتری برخوردارند، مشکل ساز است؛ تا جایی که ممکن است یک حوله بین چهار نفر مشترک استفاده شود یا حتی لباس های یکدیگر را بپوشند، که این خود به مشکلات بهداشتی دامن می زند.

در مقابل، در بخش مالی زندان فشافویه، به دلیل تفاوت در وضعیت مالی زندانیان، بسیاری از آن ها توانایی خرید این اقلام را دارند و همین موضوع باعث می شود که وضعیت بهداشتی فردی در این تیپ تا حدی بهتر از سایر بخش ها باشد. این تفاوت در دسترسی به اقلام اولیه، به وضوح نشان دهنده نقش «پول» و «قدرت مالی» در بهبود نسبی شرایط زندگی در این محیط است.

چالش های بهداشتی و درمانی در تیپ 5

علیرغم تفاوت هایی که در شرایط عمومی تیپ 5 با سایر بخش ها وجود دارد، چالش های مربوط به سلامت و درمان در ندامتگاه تهران بزرگ، اغلب تمامی تیپ ها را درگیر می کند. «فقدان امکانات پزشکی» کافی و کمبود اقلام دارویی از مشکلات حاد این زندان است.

گزارش ها و شهادت زندانیان آزاد شده حاکی از وجود بیماری های واگیردار و محیط غیر استریل در بهداری زندان است. این شرایط، شیوع بیماری ها را تسهیل می کند و سلامت زندانیان را به خطر می اندازد. در مواردی که نیاز به درمان های تخصصی تر یا بستری در بیمارستان های خارج از زندان باشد، زندانیان بیمار با تأخیر مواجه می شوند. علاوه بر این، از زندانیان تعهد کتبی گرفته می شود که در صورت اعزام به بیمارستان، هزینه های درمانی را خودشان بپردازند، که این موضوع بار مالی سنگینی را بر دوش خانواده های آن ها تحمیل می کند.

ابعاد حقوقی و اداری مرتبط با زندانیان مالی

پیگیری پرونده های زندانیان مالی فشافویه و ارتباط با آن ها نیازمند آشنایی با فرآیندهای حقوقی و اداری خاصی است. «ملاقات زندان تهران بزرگ» تابع قوانین و ساعات مشخصی است که خانواده ها باید از آن ها اطلاع داشته باشند. برای هر ملاقات، مدارک خاصی لازم است و عدم رعایت این مقررات می تواند منجر به لغو ملاقات شود.

فرآیندهای اداری برای خانواده ها شامل پیگیری وضعیت زندانی، ارسال وجوه و ارائه درخواست های مختلف به دادیاری و اجرای احکام است. نقش دادیاری و اجرای احکام در رسیدگی به پرونده ها و صدور احکام مرخصی و آزادی بسیار حیاتی است، اما حجم بالای پرونده ها و کمبود پرسنل اداری می تواند منجر به تأخیر در رسیدگی به امور زندانیان شود.

یکی دیگر از مشکلات، هزینه های رفت و برگشت زندانیان مرخصی رو است. رانندگان مسافربر اغلب قیمت های گزافی را از این زندانیان و خانواده هایشان طلب می کنند که این خود به مشکلات مالی آن ها می افزاید. از منظر حقوقی، «حقوق زندانیان مالی» هرچند در چارچوب قوانین کلی زندان ها تعریف می شود، اما تفاوت هایی در برخی جنبه ها، به ویژه در زمینه امکان آزادی مشروط و تخفیف مجازات، با جرایم دیگر دارد که وکلا باید به دقت آن ها را پیگیری کنند.

مقایسه تیپ 5 با سایر اندرزگاه ها

تفاوت تیپ های زندان تهران بزرگ در نوع زندانیان و رویکرد مدیریتی به آن ها آشکار می شود. در تیپ ۵، به دلیل ماهیت جرایم مالی و غالباً پیشینه اجتماعی متفاوت زندانیان، فضای کلی اندرزگاه نسبت به تیپ های ۱ و ۴ (مربوط به سرقت و شرارت) تا حدی آرام تر است. سطح خشونت فیزیکی، استفاده از سلاح های دست ساز و مصرف مواد مخدر در تیپ ۵ کمتر گزارش شده است.

زندانیان مالی اغلب افرادی هستند که به دلیل خطاهای محاسباتی، سوء مدیریت یا ورشکستگی به این محیط وارد شده اند. مدیران، حسابداران، انبوه سازان، اقتصاددانان و پزشکانی که زمانی در جامعه جایگاه و اعتباری داشته اند، در اینجا تاوان اشتباهات خود را می پردازند. این افراد تمایل بیشتری به حفظ شخصیت و آبروی باقی مانده خود دارند و همین مسئله در رفتار و گفتمان روزمره آن ها در زندان نیز بازتاب می یابد. در تیپ ۵، کمتر شاهد استفاده از کلمات رکیک یا رفتارهای پرخاشگرانه هستیم و افراد اغلب تمیزتر زندگی می کنند و حتی امکان استحمام روزانه نیز برایشان فراهم است.

«نقش پول و قدرت مالی» در بهبود نسبی شرایط در تیپ 5 قابل کتمان نیست. همانطور که پیش تر اشاره شد، زندانیان متمول می توانند با خرید اقلام رفاهی برای واحد، امتیازات ویژه ای کسب کنند. این امر به ایجاد یک سلسله مراتب غیررسمی در داخل زندان کمک می کند که در آن، توانایی مالی می تواند تا حدی به ارتقاء کیفیت زندگی در محیط زندان منجر شود.

بررسی تأثیر تحریم ها و انتقادات حقوق بشری

زندان فشافویه در سال های اخیر به دلیل نقض حقوق بشر و شرایط نامناسب نگهداری زندانیان، مورد توجه نهادهای بین المللی قرار گرفته و تحریم هایی نیز بر آن اعمال شده است. وزارت خزانه داری ایالات متحده آمریکا و اتحادیه اروپا به دلیل ارتباط این زندان با موارد جدی نقض حقوق بشر، آن را تحریم کرده اند. گزارش هایی از ضرب و شتم دراویش زندانی، عدم تفکیک صحیح جرایم و حتی قتل زندانیان سیاسی در این ندامتگاه منتشر شده است.

این مسائل کلی حقوق بشری، هرچند ممکن است به طور مستقیم بر تیپ 5 زندان تهران بزرگ تأثیر نداشته باشند، اما بدون شک بر کلیت فضای زندان و رویکردهای مدیریتی آن سایه افکنده است. چنین تحریم ها و انتقاداتی نشان دهنده ضرورت توجه بیشتر به استانداردها و حقوق زندانیان در تمامی بخش های ندامتگاه است. اگرچه محکومان مالی ممکن است با خشونت کمتری مواجه شوند، اما مشکلات ساختاری مانند تراکم جمعیت، کمبود امکانات بهداشتی و درمانی، و تأخیر در رسیدگی های اداری، چالش هایی هستند که تمامی زندانیان از جمله افراد حاضر در تیپ 5 مالی فشافویه با آن ها دست و پنجه نرم می کنند.

توصیه ها و راهنمایی های عملی

با توجه به پیچیدگی های زندگی در زندان تهران بزرگ تیپ 5، ارائه توصیه های کاربردی برای گروه های مختلف مخاطب ضروری به نظر می رسد:

1. برای خانواده ها:
   • آشنایی کامل با قوانین ملاقات، ساعات و مدارک لازم برای جلوگیری از اتلاف وقت و مشکلات احتمالی.
   • پیگیری مستمر وضعیت زندانی از طریق دادیاری و مراجع ذی ربط.
   • حفظ ارتباط عاطفی و روحی با زندانی از طریق ملاقات، ارسال نامه و واریز وجوه ضروری برای خرید اقلام مورد نیاز.
   • آگاه بودن از هزینه های جانبی مانند حمل و نقل برای مرخصی روها و تلاش برای یافتن راهکارهای مقرون به صرفه.
2. برای وکلا و مشاوران حقوقی:
   • درک عمیق از شرایط محیطی و قوانین نانوشته حاکم بر تیپ 5 می تواند در دفاع موثرتر از موکلین بسیار کمک کننده باشد.
   • تمرکز بر راه حل های حقوقی و مالی برای تسویه دیون و فراهم آوردن شرایط آزادی.
   • پیگیری مشکلات اداری و پزشکی موکلین در زندان و طرح آن ها با مسئولین مربوطه.

همچنین، بهبود وضعیت کلی زندان فشافویه، به ویژه در زمینه های بهداشت، درمان، کاهش تراکم و شفافیت در فرآیندهای اداری، می تواند به ارتقای کرامت انسانی زندانیان و بهبود شرایط بازپروری آن ها کمک شایانی کند. افزایش تعداد پرسنل اداری در بخش هایی مانند دادیاری و اجرای احکام نیز می تواند به تسریع روند رسیدگی به پرونده ها و کاهش مشکلات زندانیان و خانواده هایشان منجر شود.

جمع بندی: تصویری جامع از تیپ 5 ندامتگاه تهران بزرگ

زندان تهران بزرگ تیپ 5، به عنوان بخشی اختصاصی برای محکومان مالی در ندامتگاه فشافویه، محیطی است با پیچیدگی ها و چالش های خاص خود. این تیپ، با وجود تفکیک از زندانیان جرایم خشن، همچنان با مسائلی نظیر تراکم جمعیت، کمبود امکانات اولیه، و یک اقتصاد داخلی خودساخته مواجه است. پدیده هایی مانند دلالی تخت و نقش «وکیل بند» در مدیریت داخلی، از جمله واقعیت های تلخ این محیط به شمار می روند.

با این حال، تفاوت هایی نیز در روحیه و رفتار زندانیان مالی دیده می شود؛ آن ها اغلب دغدغه بازگشت به جامعه و حفظ آبروی خود را دارند، که این خود می تواند زمینه ساز رویکردهای اصلاحی موثرتری باشد. درک این ابعاد برای تمامی ذینفعان، از خانواده ها و وکلا گرفته تا پژوهشگران و مسئولین، ضروری است. امید است با افزایش آگاهی و توجه به این مسائل، گام های موثری در جهت بهبود شرایط انسانی در این بخش از سیستم قضایی کشور برداشته شود.