خلاصه کتاب سلفیه در شبه قاره ی هند ( نویسنده رسول نوری )

کتاب «سلفیه در شبه قاره ی هند» نوشته رسول نوری، تحلیلی عمیق از پدیده سلفی گری در بستر فرهنگی و دینی خاص شبه قاره هند ارائه می دهد. این اثر، ریشه ها، گرایش ها و تمایزات سلفیه محلی (به ویژه دیوبندی و بریلوی) را با وهابیت رادیکال بررسی می کند.

سلفی گری، به عنوان یکی از جریان های فکری برجسته در جهان اسلام معاصر، همواره مورد توجه محققان و علاقه مندان به مباحث دینی بوده است. با این حال، مطالعه این پدیده در مناطق جغرافیایی خاص، ابعاد پیچیده تر و منحصربه فردی را آشکار می سازد که نمی توان آن را صرفاً در چارچوب کلی سلفی گری جهانی تحلیل کرد. شبه قاره هند، با تاریخ غنی اسلامی و تنوع مذاهب و فرق، بستر مناسبی برای ظهور و تکامل گونه های خاصی از تفکر سلفی بوده است. کتاب حاضر با نگاهی موشکافانه، به کالبدشکافی این جریان ها می پردازد و تلاشی است برای فراهم آوردن درکی جامع از چگونگی شکل گیری، توسعه و ویژگی های این مکاتب فکری در منطقه. این مقاله با ارائه خلاصه ای تحلیلی و ساختاریافته از کتاب رسول نوری، به خوانندگان امکان می دهد تا بدون نیاز به مطالعه کامل اثر، به درکی روشن و عمیق از محتوا، استدلال ها و نتایج اصلی تحقیق دست یابند.

کلیات و زمینه های پیدایش سلفی گری

بخش نخست کتاب «سلفیه در شبه قاره ی هند» به بررسی زمینه های کلی و ریشه های تاریخی تفکر سلفی در جهان اسلام می پردازد. این بخش، خواننده را با بستر فکری و تاریخی که سلفی گری در آن شکل گرفته، آشنا می سازد و انواع مختلف این جریان را معرفی می کند.

پیشینه ی تاریخی تفکر سلفی در جهان اسلام

تفکر سلفی، با محوریت بازگشت به فهم و عمل سلف صالح (نسل های اولیه اسلام)، ریشه های عمیقی در تاریخ اندیشه اسلامی دارد. این بخش به تشریح نقش شخصیت های کلیدی و مراحل تحول این تفکر می پردازد.

احمد بن حنبل و ابن تیمیه: پایه گذاران اولیه

احمد بن حنبل، امام مذهب حنبلی، به عنوان یکی از نخستین مدافعان بازگشت به سنت و نص، نقشی محوری در شکل گیری بنیادهای فکری سلفی گری ایفا کرد. او بر لزوم پیروی از احادیث و پرهیز از تأویل های کلامی تأکید داشت. قرن ها بعد، ابن تیمیه حرانی، با بسط و گسترش این تفکر، به نقد فلسفه، کلام و تصوف پرداخت و بر مفهوم توحید خالص و مبارزه با بدعت ها تأکید ورزید. اندیشه های او، به ویژه در زمینه تکفیر کسانی که به نظر او از توحید منحرف شده بودند، بعدها مبنای بسیاری از جریان های تندرو سلفی قرار گرفت.

محمد بن عبدالوهاب و وهابیت

در قرن هجدهم میلادی، محمد بن عبدالوهاب با تکیه بر آراء ابن تیمیه، جنبش وهابیت را در نجد عربستان بنیان نهاد. وهابیت، با تأکید شدید بر توحید عملی و مبارزه قاطع با مظاهر شرک و بدعت (مانند زیارت قبور، توسل به اولیا، و ساخت گنبد بر مزارها)، به سرعت گسترش یافت. محمد بن عبدالوهاب در تبیین مفهوم توحید، آن را به سه قسم توحید الوهیت، ربوبیت، و اسماء و صفات تقسیم می کند. از دیدگاه وهابیت، عبادت تنها بر اساس توحید الوهیت شکل می گیرد و کسانی که به توحید ربوبیت معتقدند اما در توحید الوهیت مرتکب شرک می شوند، تکفیر می گردند. این رویکرد تکفیری، نقطه افتراق اصلی وهابیت با بسیاری از جریانات اسلامی دیگر، از جمله برخی اشکال سلفی گری در شبه قاره، محسوب می شود.

گونه های مختلف سلفی گری

کتاب به طبقه بندی انواع سلفی گری بر اساس رویکردهای اعتقادی، سیاسی و روش شناختی می پردازد:

• سلفیه تکفیری: این گروه به صورت محض از افکار محمد بن عبدالوهاب تبعیت می کنند و بسیاری از مسلمانانی که به انبیاء و صالحین توسل می کنند یا قبور آن ها را زیارت می کنند، کافر می دانند.
• سلفی گری جهادی: این شاخه، جهاد مسلحانه را به عنوان اصلی برای برقراری شریعت و مبارزه با آنچه کفر و طواغیت می پندارد، در پیش می گیرد.
• جریان نوسلفی: این گروه تلاش می کند تا سلفی گری را با رویکردهای مدرن تر و سازمان یافته تر در جامعه معاصر تطبیق دهد.
• سلفی گری تبلیغی: تمرکز اصلی این شاخه بر تبلیغ و دعوت مردم به سوی اسلام سلفی از طریق روش های مسالمت آمیز است. «جماعت تبلیغ» نمونه برجسته این جریان است.
• سلفی گری سیاسی: این گرایش تلاش می کند تا از طریق مشارکت در فرآیندهای سیاسی یا فشار بر حکومت ها، اهداف سلفی را محقق سازد.
• سلفی گری اصلاحی (تنویری): این جریان بر اصلاحات فکری و اجتماعی با رویکرد سلفی تأکید دارد و گاهی با پذیرش برخی جنبه های مدرنیته همراه است.

فعالیت های سلفیه در جهان و کشورهای اسلامی

فصل دوم از بخش اول کتاب، مروری اجمالی بر گستره فعالیت سلفیه در مناطق مختلف جهان اسلام ارائه می دهد. این بررسی، هرچند مختصر، به خواننده دیدگاهی جهانی از نفوذ و حضور سلفی گری در کشورهای کلیدی مانند عراق، سوریه، مصر، الجزایر، یمن، مالزی، اندونزی، آسیای میانه و حتی غرب (اروپا و آمریکا) می دهد.

این بخش با تأکید بر جایگاه پاکستان، آن را به عنوان پلی استراتژیک به شبه قاره هند معرفی می کند. فعالیت گروه های سلفی در پاکستان، مانند حزب جماعت اسلامی، جمعیت علمای اسلام، سپاه صحابه و جمعیت اهل حدیث، زمینه را برای درک بهتر پویایی های سلفی گری در هند فراهم می آورد. این گروه ها با گرایش های متفاوت، از فعالیت های سیاسی تا نظامی و تبلیغی، نقش مهمی در شکل دهی به فضای مذهبی منطقه ایفا کرده اند.

سلفیه تکفیری کسانی هستند که به صورت محض در افکار از محمد بن عبدالوهاب تبعیت می کنند. ابن عبدالوهاب از تقسیم ابن تیمیه در توحید پیروی می کند و ابن تیمیه توحید را به سه قسم: توحید الوهیت و ربوبیت اسماء و صفات تقسیم می کند. از دیدگاه وهابیت، عبادت براساس توحید الوهیت شکل می گیرد، نه براساس توحید ربوبیت، زیراکه مشرکان به ربوبیت خداوند اعتقاد داشتند ولی در توحید الوهیت مشرک بوده اند. براساس چنین نگرشی، این گروه غالب مسلمانانی که به انبیاء و بندگان صالح متوسل شده و ایشان را شفیع و کمک کار خود در پیشگاه خداوند قرار داده و به زیارت قبور آنها بروند، کافر دانسته، بیرون از دایره مسلمانی می دانند.

سلفیه در بستر شبه قاره هند: تاریخچه و مکاتب

بخش دوم کتاب، به طور خاص به بررسی سلفی گری در بستر شبه قاره هند می پردازد و چگونگی پیدایش و تکامل مکاتب دیوبندی و بریلوی را شرح می دهد. این بخش از کتاب، اهمیت ویژه ای در تمایز سلفیه شبه قاره با سلفیه وهابی دارد.

پیشینه و تاریخ اسلام در شبه قارۀ هند

اسلام در اواخر قرن اول هجری وارد شبه قاره هند شد و با توجه به بافت فرهنگی و دینی غنی این منطقه، به سرعت گسترش یافت. مسلمانان در طول قرون متمادی، نقش حیاتی در تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی هند ایفا کردند. حکمرانی سلاطین مسلمان برای مدت های مدید، زمینه را برای گسترش تعالیم اسلامی و حمایت از عالمان دین فراهم آورد. اندیشمندان اسلامی این سرزمین عمدتاً پیرو مذهب حنفی یا شیعه بودند. حضور مسلمانان در مبارزه با استعمار، به ویژه بریتانیا، نشان دهنده عمق نفوذ اسلام در این منطقه و نقش فعال آنان در شکل دهی به هویت ملی هند است.

پیشینه ی پیدایش فرقه ی «دیوبندی» در شبه قارۀ هند

پس از ظهور فرقه وهابیت در عربستان، موجی از بازگشت به منابع متقدمان و سلف در میان عالمان حنفی شبه قاره هند پدید آمد. این حرکت فکری، به ظهور گرایش دیوبندی انجامید که هرچند با وهابیت در برخی مبانی مشترک بود، اما در وجوهی کلیدی تفاوت های اساسی داشت.

نهضت های پیش ساز: شاه ولی الله دهلوی و جنبش طریق محمدیه

پایه های فکری دیوبندی گری را می توان در اندیشه های شاه ولی الله دهلوی (قرن هجدهم میلادی) جستجو کرد. او با تأکید بر بازگشت به قرآن و سنت و لزوم اجتهاد، زمینه را برای اصلاحات دینی فراهم آورد. پس از او، جنبش «طریق محمدیه» به رهبری سید احمد بریلوی (قرن نوزدهم)، با هدف مبارزه با بدعت ها و احیای سنت نبوی، بر لزوم جهاد و بازگشت به آموزه های سلف تأکید ورزید. این جنبش ها، میراث فکری مهمی برای دیوبندی ها بر جای گذاشتند.

تأسیس دارالعلوم دیوبند و اصول اعتقادی

در سال ۱۸۶۶ میلادی، دارالعلوم دیوبند در شهر دیوبند هند تأسیس شد. این نهاد آموزشی، به سرعت به یکی از مهم ترین مراکز علمی و مذهبی جهان اسلام تبدیل گشت و اصول اعتقادی، سلوک رفتاری و فروع فقهی دیوبندی ها را تبیین نمود. دیوبندی ها عمدتاً در اصول فقهی، مقلد ابوحنیفه و در مباحث کلامی، پیرو مکتب ماتریدی هستند. این ویژگی، نقطه تمایز آن ها با وهابیت است که در فقه پیرو احمد بن حنبل و در کلام عمدتاً متأثر از ابن تیمیه هستند.

مواضع دیوبندی ها نسبت به فرق و مذاهب دیگر

کتاب به تفصیل به مواضع دیوبندی ها نسبت به فرق و مذاهب دیگر می پردازد. آن ها با ماتریدی ها و اشاعره، در برخی مباحث کلامی اشتراکاتی دارند، اما در عین حال، اختلافات ظریف و بعضاً اساسی نیز وجود دارد. در مواجهه با معتزله، دیوبندی ها ضمن رد مبانی عقل گرایانه افراطی، در برخی جزئیات با آن ها نقاط مشترک و افتراق را بررسی می کنند. رابطه دیوبندی ها با امامیه (شیعه) نیز با وجوه افتراق برجسته ای در مسائلی نظیر امامت، عصمت، و تقیه همراه است.

همچنین، کتاب به بررسی رابطه دیوبندی ها با طریقت های صوفیه (نقشبندیه، چشتیه، قادریه، سهروردیه) می پردازد. بسیاری از علمای دیوبندی، خود از سلسله های صوفی بودند و به سلوک عرفانی پایبند بودند، هرچند که با برخی بدعت ها و انحرافات رایج در تصوف مبارزه می کردند. این پایبندی به ابعاد عرفانی، یکی از مهم ترین دلایل تفاوت دیوبندی ها با وهابیت است که تصوف را به طور کلی نفی می کند.

جماعت تبلیغ و شش اصل محوری آن

«جماعت تبلیغ» یکی از برجسته ترین نهادهای وابسته به دیوبندی ها است که در دهه ۱۹۲۰ میلادی توسط مولانا محمد الیاس کاندهلوی تأسیس شد. هدف اصلی این جماعت، دعوت مسلمانان به اصلاح فردی و بازگشت به اصول اولیه اسلام از طریق سفرهای تبلیغی (خروج) است. این جماعت بر شش اصل محوری تأکید دارد:

1. کلمه (شهادتین)
2. نماز (الصلاة)
3. علم و ذکر (العلم و الذکر)
4. اکرام مسلمان (احترام به مسلمانان)
5. اخلاص نیت (اخلاص)
6. دعوت و تبلیغ (الدعوة و التبلیغ)

کتاب «فضائل اعمال» منبع اصلی برای آموزش این اصول به اعضای جماعت است. جماعت تبلیغ، با رویکردی غیرسیاسی و متمرکز بر اصلاح درون دینی، توانسته است میلیون ها نفر را در سراسر جهان جذب کند.

پیشینه ی پیدایش فرقه ی «بریلوی» در شبه قارۀ هند

در مقابل جریان دیوبندی، گرایش بریلوی در اواخر قرن نوزدهم میلادی توسط امام احمد رضا خان بریلوی ظهور کرد. بریلویان، به عنوان یک جریان مذهبی متفاوت در شبه قاره، بر عشق به پیامبر (ص) و اولیای الهی تأکید فراوانی دارند. آن ها به زیارت قبور، توسل، شفاعت، و برگزاری جشن های مذهبی نظیر میلاد پیامبر (ص) اعتقاد راسخ دارند. این آموزه ها، بریلویان را در تقابل با دیوبندی ها و به ویژه وهابیت قرار می دهد که بسیاری از این اعمال را بدعت و شرک می دانند.

بریلویان در فقه، مانند دیوبندی ها، پیرو مذهب حنفی هستند، اما در مباحث کلامی و عملی، رویکردی متفاوت و متأثر از تصوف رایج در شبه قاره دارند. این تفاوت ها منجر به منازعات و بحث های کلامی بسیاری میان این دو گرایش شده است که کتاب به تفصیل به آن ها می پردازد.

اندیشه ها و ویژگی های اعتقادی سلفیه در شبه قاره

بخش سوم کتاب به بررسی عمیق تر اندیشه های کلامی و اعتقادی جریان های سلفی در شبه قاره هند، به ویژه دیوبندی ها، ندوی ها و بریلوی ها می پردازد. این بخش، وجوه افتراق و اشتراک آن ها را در مسائل محوری دین شناسی آشکار می سازد.

بررسی اندیشه های کلامی و اعتقادی دیوبندی ها

دیوبندی ها، با وجود گرایش سلفی شان، در بسیاری از اصول کلامی از سنت اهل سنت و جماعت، به ویژه مکتب ماتریدی، پیروی می کنند. این امر تفاوت های معناداری بین آن ها و وهابیت ایجاد می کند.

مباحث الهیات

• مسائل ذات، صفات و افعال خداوند: دیوبندی ها به عدم محدودیت ذات متعالی خداوند و اتحاد ذات و صفات (به معنای اینکه صفات خداوند عین ذات او هستند نه زائد بر آن) اعتقاد دارند. آن ها صفات خداوند را ازلی، ابدی و بدون تشبیه می دانند. این دیدگاه با رویکرد اهل حدیث و وهابیت که گاه به ظاهر صفات (مانند دست و صورت) معنای لغوی می دهند، متفاوت است.

مباحث نبوت

دیدگاه دیوبندی ها در مورد پیامبران و اولیاء با وهابیت متفاوت است:

• علم غیب اولیاء: دیوبندی ها با وهابیت در مورد انکار علم غیب برای اولیاء مشترک هستند و علم غیب را تنها مخصوص خداوند می دانند، مگر آنچه خداوند به پیامبرانش وحی کرده باشد.
• زیارت، توسل، شفاعت: آن ها زیارت قبور را جایز می دانند، اما با آداب خاص و بدون انجام اعمال شرک آمیز. در مورد توسل و شفاعت نیز، با شرایطی و بدون اعتقاد به قدرت ذاتی متوسل الیه، آن را ممکن می دانند.
• حیات برزخی پیامبران: دیوبندی ها به حیات برزخی پیامبران و شنیدن سخنان زائران توسط ایشان اعتقاد دارند، که این نیز با انکار وهابیت در تضاد است.
• جشن ها و احتفالات مذهبی: آن ها با جشن های میلاد پیامبر (ص) و سایر جشن های مذهبی که در آن ها بدعت وجود داشته باشد، مخالفند، اما مراسمی که مستند به سنت باشد را جایز می دانند.

مباحث امامت و ایمان

• ایمان و کفر: دیوبندی ها در تعریف ایمان و کفر، از دیدگاه اهل سنت پیروی می کنند. آن ها بر ریزش و رویش ایمان (یعنی ایمان قابل افزایش و کاهش است) تأکید دارند.
• مسئله بدعت: بدعت در نزد دیوبندی ها به معنای ایجاد چیزی در دین است که ریشه در سنت ندارد. آن ها با بدعت های حسنه که در برخی مکاتب سنی مقبول است، مخالفند و تمامی بدعت ها را مذموم می دانند.

اندیشه های اعتقادی و کلامی ابو الحسن ندوی (ندوی ها)

ابو الحسن ندوی یکی از شخصیت های برجسته و تأثیرگذار در شبه قاره هند بود که در عین نزدیکی فکری با دیوبندی ها، رویکردهای خاص خود را داشت. او تلاش می کرد تا سنت را با مقتضیات عصر جدید پیوند دهد.

الهیات و وحدت وجود

ندوی در مباحث الهیات، رویکردی میانه رو داشت. او به نقد وحدت وجود و وحدت شهود صوفیانه پرداخت و اشکالاتی بر این نظریات وارد کرد، با این استدلال که می توانند به کج فهمی و انحراف منجر شوند. او با تأکید بر تمایز خالق و مخلوق، تلاش می کرد تا آموزه های توحیدی را از هرگونه شائبه غلو و التقاط پاک سازد.

نبوت، توسل، زیارت، امامت و تقیه

ندوی در مورد نبوت، توسل و زیارت، دیدگاه هایی شبیه به دیوبندی ها داشت، اما در برخی جزئیات ممکن بود نظرات متفاوتی را ارائه دهد. او در مورد مسئله امامت، به ویژه امام دوازدهم و غیبت ایشان در مذهب شیعه، نقدها و ملاحظاتی داشت. همچنین، موضع او در قبال تقیه (کتمان عقیده در شرایط خطر) نیز متفاوت بود و آن را از نظر شرعی در شرایط خاصی مجاز می دانست.

بررسی اندیشه های کلامی و اعتقادی بریلوی ها

بریلوی ها، به عنوان جریان مقابل دیوبندی ها، دیدگاه های اعتقادی خاص خود را دارند که عمدتاً حول محور تعظیم و تکریم پیامبر (ص) و اولیای الهی شکل گرفته است.

مباحث توحید (الهیات بالمعنی الأخص)

بریلوی ها در مباحث توحید، با وجود اینکه خود را موحد می دانند، رویکردهایی دارند که از نظر دیوبندی ها و وهابی ها می تواند به شرک بینجامد. آن ها به قدرت تصرف انبیاء و دوستان خدا در عرصه ی هستی پس از وفاتشان اعتقاد دارند و آنان را واسطه فیض الهی می دانند. این دیدگاه، در تقابل شدید با وهابیت است که هرگونه قدرت تصرف برای غیر خدا را نفی می کند.

مباحث نبوت

بزرگداشت میلاد پیامبر (ص) و برگزاری مراسم الأعراس (جشن های سالگرد وفات اولیا) از جمله اعمالی است که بریلوی ها بر آن تأکید فراوان دارند و آن را از شعائر دین می شمارند. آن ها معتقدند که پیامبر (ص) حاضر و ناظر بر امت خویش است و توسل به ایشان و اولیاء، موجب تقرب به خداوند می شود. این نوع نگاه به پیامبر (ص) و اولیاء، مهم ترین نقطه تمایز بریلوی ها با سلفی های دیگر است.

روش ها و ویژگی های تبلیغی سلفیه در شبه قاره هند

کتاب در بخش پایانی خود به بررسی روش ها و ویژگی های تبلیغی جریان های سلفی در شبه قاره هند می پردازد که عمدتاً بر «جماعت تبلیغ» متمرکز است.

تشکیل جماعت (خروج) و ظاهر مبلغان

«جماعت تبلیغ» بر اساس ایده «خروج» یا سفر تبلیغی برای دعوت مسلمانان به اصلاح زندگی شان بنا شده است. مردان و زنان تبلیغی، برای مدت های مشخصی (از چند روز تا چند ماه) خانه و کاشانه خود را ترک کرده و به مناطق مختلف سفر می کنند. ظاهر مبلغان جماعت نیز مشخص است؛ آن ها عمدتاً لباس های ساده و سنتی می پوشند و ریش بلند دارند که نشانه ای از پایبندی به سنت نبوی است.

اصول و ساختار سازمانی

جماعت تبلیغ دارای ساختاری غیرمتمرکز و ساده است. تعیین امیر در هر گروه اعزامی و استفاده از مسجد به عنوان دفتر کار جماعت، از ویژگی های سازمانی آن هاست. آن ها از نشریات و رسانه های جمعی به ندرت استفاده می کنند و تمرکز اصلی شان بر دعوت چهره به چهره است.

پایگاه های اصلی و اجتماعات بین المللی

هند، پاکستان و بنگلادش، پایگاه های اصلی جماعت تبلیغ محسوب می شوند. بزرگ ترین اجتماعات سالانه آن ها، به ویژه اجتماع رایوند در پاکستان و اجتماع بنگلادش، میلیون ها نفر را گرد هم می آورد و از بزرگ ترین تجمعات مذهبی جهان به شمار می رود. این اجتماعات نقش مهمی در تقویت روحیه، آموزش و هماهنگی فعالیت های تبلیغی دارند.

امروزه هند و پاکستان و بنگلادش، پایگاه های اصلی جماعت اند، تا جایی که این جماعت در جهان به نام «جنبش تبلیغی شبه قاره شناخته شده است. بزرگ ترین اجتماعات سالانه جماعت نیز در همین سه کشور برگزار می شود. اغلب جماعت های تبلیغی از همین سه کشور به دیگر کشورهای جهان می روند و در آن کشورها نیز هسته های اصلی تبلیغی جماعت را اتباع مهاجر همین سه کشور تشکیل می دهند.

منابع مالی و موضع کلی جنبش در قبال تشیع

منابع مالی جماعت تبلیغ عمدتاً از طریق کمک های مردمی و مشارکت اعضا تأمین می شود و فاقد ساختار مالی متمرکز است. این جنبش، از نظر سیاسی، عمدتاً غیرسیاسی است و از ورود به منازعات سیاسی پرهیز می کند. در قبال تشیع، موضع جماعت تبلیغ، اگرچه به طور رسمی اعلام نشده، اما از آنجا که بر مذهب حنفی و آموزه های اهل سنت تأکید دارد، عملاً از دیدگاه های شیعی فاصله می گیرد و گاه نقد هایی به آن وارد می کند. البته این نقدها معمولاً در چارچوب مباحث فقهی و کلامی باقی می ماند و رویکرد تکفیری وهابیت را در پیش نمی گیرد.

نتیجه گیری و جمع بندی

کتاب «سلفیه در شبه قاره ی هند» اثر رسول نوری، یک پژوهش ارزشمند و جامع است که به عمق پدیده سلفی گری در بستر منحصربه فرد شبه قاره هند می پردازد. این اثر با تحلیل دقیق ریشه های تاریخی، مکاتب فکری و گرایش های اعتقادی، تصویری روشن از تمایزات کلیدی میان سلفیه محلی (دیوبندی و بریلوی) با وهابیت رادیکال ارائه می دهد. یافته های نوری نشان می دهد که هرچند برخی مشترکات در بازگشت به سلف میان این جریانات وجود دارد، اما پایبندی دیوبندی ها به مکتب ماتریدی و سنت های عرفانی، و تأکید بریلوی ها بر عشق و تکریم پیامبر (ص) و اولیای الهی، آن ها را از رویکرد تکفیری و خشن وهابیت متمایز می سازد.

این کتاب به ما کمک می کند تا پیچیدگی های مذهبی و فکری منطقه شبه قاره را بهتر درک کنیم و از تعمیم های ساده انگارانه درباره سلفی گری پرهیز نماییم. مطالعه این اثر برای هر پژوهشگر، دانشجو و علاقه مند به فرق و مذاهب اسلامی، جهت درک عمیق تر و جزئیات بیشتر این جریان های فکری، ضروری و بسیار روشنگر خواهد بود. با خواندن این کتاب، می توان به ابعاد پنهان و کمتر شناخته شده سلفی گری در یکی از پرجمعیت ترین و متنوع ترین مناطق جهان اسلام پی برد.