خلاصه کتاب سینما جهنم: شش گزارش درباره ی آدم سوزی در سینما رکس ( نویسنده کریم نیکونظر )

کتاب سینما جهنم: شش گزارش درباره ی آدم سوزی در سینما رکس اثر کریم نیکونظر، اثری تحلیلی و مستند است که به بازخوانی عمیق فاجعه آتش سوزی سینما رکس آبادان می پردازد و زوایای پنهان و حقایق کمتر شنیده شده این رویداد تاریخی و تأثیرگذار را آشکار می کند. این کتاب، با رویکردی بی طرفانه و پژوهشگرانه، به تحلیل این واقعه هولناک می پردازد که نه تنها بیش از چهارصد نفر را به کام مرگ کشاند، بلکه به یکی از کانون های اصلی تنش های سیاسی منجر به انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ تبدیل شد.

واقعه آتش سوزی سینما رکس آبادان، که در ۲۸ مرداد ۱۳۵۷ رخ داد، یکی از پیچیده ترین و پرابهام ترین حوادث تاریخ معاصر ایران است. این فاجعه، با قربانیان پرشمار و گستردگی ابعاد اجتماعی و سیاسی، بلافاصله به ابزاری برای مناقشات میان رژیم پهلوی و انقلابیون تبدیل شد، به طوری که هر یک از طرفین، مسئولیت آن را به دیگری نسبت می دادند. کریم نیکونظر، با پرداختن به این حادثه از طریق شش گزارش مجزا و مبتنی بر تحقیقات گسترده، تلاش کرده تا لایه های پنهان این فاجعه را کنار بزند و به درک عمیق تر و مستندتری از آنچه واقعاً رخ داد، دست یابد. کتاب سینما جهنم نه تنها یک بازخوانی تاریخی است، بلکه دعوتی به تفکر و تأمل درباره نحوه شکل گیری روایات تاریخی و تأثیر آن بر سرنوشت جوامع محسوب می شود.

شناسنامه کتاب سینما جهنم: از نویسنده تا ناشر

کتاب سینما جهنم: شش گزارش درباره ی آدم سوزی در سینما رکس، اثری فاخر در حوزه ادبیات مستند، حاصل سال ها تحقیق و پژوهش کریم نیکونظر است. این کتاب برای اولین بار در سال ۱۳۹۹ توسط نشر چشمه منتشر شد. با ۲۵۳ صفحه و قطع رقعی، این اثر به سرعت جایگاه خود را در میان علاقه مندان به تاریخ معاصر ایران و ادبیات ناداستان پیدا کرد. علاوه بر نسخه چاپی، نسخه های صوتی کتاب نیز در دسترس قرار گرفته اند که امکان دسترسی وسیع تری را برای مخاطبان فراهم می آورند.

کریم نیکونظر، نویسنده این اثر، متولد آبادان و یک روزنامه نگار، منتقد سینما و پژوهشگر با سابقه است. انگیزه او از نگارش این کتاب، فراتر از یک علاقه صرف، ریشه در زادگاهش، آبادان، دارد. این پیوند عمیق با محل وقوع حادثه، به او دیدگاهی منحصر به فرد و از نزدیک برای بررسی جزئیات و گردآوری اطلاعات بخشیده است. او با پشتوانه فعالیت های ژورنالیستی و نگاه منتقدانه سینمایی، توانسته است روایتی مستند، عمیق و در عین حال گیرا از یکی از تاریک ترین وقایع تاریخ ایران ارائه دهد. این اثر با دقت نظر و پژوهش های گسترده کتابخانه ای و میدانی، به بررسی ابعاد مختلف فاجعه سینما رکس پرداخته و تلاش کرده تا حقایق پنهان را آشکار سازد.

فاجعه سینما رکس: بستری از ابهامات و بهره برداری ها

در شب ۲۸ مرداد ۱۳۵۷، مقارن با ۱۸ اوت ۱۹۷۸ میلادی، سینما رکس آبادان در حین نمایش فیلم «گوزن ها» به کارگردانی مسعود کیمیایی، دچار آتش سوزی مهیبی شد. این فاجعه که به یکی از مرگبارترین حوادث تروریستی تاریخ جهان تبدیل گشت، بیش از ۴۰۰ نفر از تماشاگران را زنده در آتش سوزاند. ابعاد هولناک این حادثه، به خصوص نزدیکی آن به دوران اوج گیری انقلاب اسلامی ایران، بلافاصله آن را به کانون توجهات سیاسی و اجتماعی تبدیل کرد.

زمینه های سیاسی-اجتماعی آن دوران، کشور را در آستانه تحولات عمیقی قرار داده بود. نارضایتی های عمومی از رژیم پهلوی، موج فزاینده اعتراضات و فعالیت های انقلابیون، فضایی متشنج و مستعد برای بهره برداری های سیاسی فراهم آورده بود. واقعه سینما رکس به سرعت توسط هر دو گروه اصلی درگیر در مناقشات سیاسی آن زمان، یعنی رژیم پهلوی و نیروهای انقلابی، مورد استفاده قرار گرفت. رژیم پهلوی این حادثه را به گروه های مارکسیستی اسلامی یا افراطیون مذهبی نسبت می داد تا تجمعات و اعتراضات مردمی را سرکوب کند. در مقابل، انقلابیون، این «شاهکار شاه» را تلاشی برای ارعاب مردم و انحراف مسیر انقلاب تلقی می کردند. این بهره برداری های متقابل، باعث شد که حقیقت ماجرا در هاله ای از ابهام باقی بماند و پرونده سینما رکس، حتی پس از گذشت بیش از چهار دهه، همچنان پر از پرسش های بی جواب و روایت های متناقض باشد. کتاب سینما جهنم تلاش می کند تا در این بستر پرابهام، با رویکردی پژوهشی و تحلیلی، نور تازه ای بر این زخم کهنه تاریخ معاصر ایران بتاباند.

خلاصه شش گزارش: موشکافی عمق فاجعه

کتاب سینما جهنم با شش گزارش مجزا، به کالبدشکافی دقیق فاجعه سینما رکس می پردازد و هر یک از این گزارش ها، لایه ای از حقایق پنهان و زوایای کمتر دیده شده این رویداد را آشکار می سازند. این ساختار گزارش محور، به کریم نیکونظر امکان داده است تا با دقت و عمق بیشتری به بررسی جوانب مختلف فاجعه بپردازد.

گزارش اول: شب جهنمی و روایت شاهدان عینی

اولین گزارش، به بازسازی لحظات هولناک شب ۲۸ مرداد ۱۳۵۷ اختصاص دارد. نیکونظر با استناد به شهادت های جمع آوری شده از شاهدان عینی و بازماندگان، فضای داخل و اطراف سینما رکس را در آن شب به تصویر می کشد. او جزئیات دقیقی از چگونگی آغاز آتش سوزی، وحشت تماشاگران، تلاش های مذبوحانه برای فرار، و واکنش اولیه مردم و نیروهای امدادی ارائه می دهد. از ازدحام جمعیت در جلوی درهای خروجی گرفته تا بوی تند بنزین و شعله هایی که به سرعت همه چیز را در کام خود می کشیدند، همگی با روایتی دقیق و مستند بازگو می شوند. این بخش از کتاب، با بازنمایی عمیق هرج و مرج و سردرگمی های اولیه، خواننده را به بطن فاجعه می برد و ابعاد انسانی و دردناک آن را ملموس می سازد.

گزارش دوم: ریشه های آتش: عمدی بودن و ضعف های ساختاری

در گزارش دوم، کریم نیکونظر به ریشه های اصلی فاجعه می پردازد و شواهد متعددی را دال بر عمدی بودن آتش سوزی ارائه می کند. استفاده از مواد تسریع کننده اشتعال مانند بنزین و تینر، از جمله مستنداتی است که به این فرضیه قوت می بخشد. با این حال، نویسنده تنها به عمدی بودن حادثه اکتفا نمی کند و نقش حیاتی نقص های ساختاری و معماری سینما رکس را در افزایش تعداد قربانیان مورد تحلیل قرار می دهد. سقف سینما که از مواد بسیار اشتعال پذیر ساخته شده بود، عدم وجود سیستم های اطفاء حریق مناسب، و به خصوص، طراحی نامناسب درهای خروجی که به سمت داخل باز می شدند و در زمان هجوم جمعیت عملاً مسدود می گشتند، از جمله این ضعف های فاجعه بار هستند. علاوه بر این، انتشار گازهای سمی ناشی از سوختن مواد ساختمانی، به خفگی بخش عظیمی از قربانیان منجر شد. این گزارش نشان می دهد که چگونه یک اقدام عمدی، در بستر ضعف های ایمنی، به یک قتل عام گسترده تبدیل شد.

گزارش سوم: بازیگران اصلی و اعترافات تکبعلی زاده

محور اصلی گزارش سوم، شخصیت حسین تکبعلی زاده است؛ فردی که در سال ۱۳۵۹ به انجام این جنایت اعتراف کرد. نیکونظر با تحلیل دقیق اعترافات او، به جزئیاتی اشاره می کند که در روایت های رسمی کمتر به آن ها پرداخته شده است. تکبعلی زاده در اعترافات خود، نه تنها به نقش مستقیم خویش در آتش سوزی اشاره می کند، بلکه از همکاری اشخاص متعصب مذهبی و برنامه ریزی برای اقدامات مشابه دیگر نیز سخن می گوید. این بخش از اعترافات، که به نظر می رسد در جریان پیگیری های قضایی بعدی نادیده گرفته شده یا به عمد حذف شده اند، پرده از ابعاد پیچیده تر و احتمالاً سازمان یافته تر پشت پرده فاجعه برمی دارد. تحلیل نیکونظر بر این نکات، به خواننده امکان می دهد تا با نگاهی نقادانه به روایت های غالب، به دنبال حقایق پنهان بگردد.

«پرونده سینما رکس فراتر از یک آتش سوزی ساده بود؛ این فاجعه نتیجه تلاقی یک اقدام عمدی، ضعف های ساختاری و بهره برداری های سیاسی بود که منجر به پدیدار شدن لایه های عمیق تری از بی عدالتی شد.»

گزارش چهارم: مسیر پرابهام دادگاه و عدالت زیر سؤال

گزارش چهارم به روند برگزاری دادگاه سینما رکس می پردازد که در طول بیست جلسه و بیش از پنجاه ساعت در سینما نفت آبادان برگزار شد. نیکونظر در این بخش، به معرفی افراد کلیدی محکوم شده می پردازد: علی نادری (صاحب سینما رکس)، سیاوش امینی (رئیس شهربانی وقت) و فرج الله مجتهدی (از کارمندان ساواک). او با نگاهی تحلیلی به احکام صادره و شرایط برگزاری دادگاه، تردیدهایی جدی را درباره بی گناهی برخی از محکومین مطرح می کند. این گزارش به وضوح نشان می دهد که چگونه شرایط سیاسی و اجتماعی ملتهب آن دوران، بر روند قضایی و احکام صادره سایه افکنده بود و ممکن است عدالت به طور کامل محقق نشده باشد. این تحلیل، اعتبار روایت های رسمی را به چالش می کشد و اهمیت بازخوانی منصفانه تاریخ را برجسته می سازد.

گزارش پنجم: روایت های نادیده گرفته شده: از آتش نشانان تا ماموران شهربانی

در گزارش پنجم، کریم نیکونظر از روایت های کمتر شنیده شده پرده برمی دارد. او با انجام مصاحبه هایی عمیق با آتش نشانان، ماموران شهربانی و دیگر افراد درگیر در صحنه، زنجیره ای از ناکارآمدی ها، اهمال ها و کم کاری ها را در سطوح مختلف سازمان های امدادی و انتظامی آن زمان فاش می سازد. از تأخیر در رسیدن نیروهای امدادی و تجهیزات نامناسب، تا عدم هماهنگی و فقدان آموزش کافی برای مقابله با چنین بحران عظیمی، همگی به طور مستند ارائه می شوند. این روایت ها، که اغلب در اسناد رسمی مغفول مانده اند، نشان می دهند که چگونه مجموعه ای از عوامل انسانی و سیستمی، به وخامت اوضاع دامن زده و تعداد قربانیان را به شکل چشمگیری افزایش داده اند. این بخش از کتاب، تصویر کامل تری از فاجعه را با تمرکز بر قصورهای احتمالی رسم می کند.

گزارش ششم: پیامدهای اجتماعی و سیاسی پایدار

آخرین گزارش، به پیامدهای بلندمدت و پایداری می پردازد که فاجعه سینما رکس بر مردم آبادان و کل جامعه ایران به جای گذاشت. نیکونظر تحلیل می کند که چگونه این واقعه، نه تنها به یک زخم عمیق در حافظه جمعی ایرانیان تبدیل شد، بلکه به یکی از نمادهای سیاسی مهم در دوران پس از انقلاب بدل گشت. او به چگونگی شکل گیری روایت های مختلف و اغلب متضاد از این حادثه می پردازد و تأثیر آن را بر فضای سیاسی و اجتماعی ایران در دهه های بعدی مورد بررسی قرار می دهد. این گزارش نشان می دهد که فاجعه سینما رکس چگونه به یک ابزار قدرتمند در دست گروه های سیاسی مختلف تبدیل شد تا اهداف خود را پیش ببرند و چگونه این پرونده، حتی امروز نیز در فهم رویدادهای پس از انقلاب و چالش های هویتی جامعه ایرانی، اهمیت خود را حفظ کرده است. این بخش از کتاب، خواننده را به تأمل در تأثیر حوادث تاریخی بر سرنوشت یک ملت دعوت می کند.

سبک روایتگری کریم نیکونظر: پلی میان مستند و داستان

کریم نیکونظر در کتاب سینما جهنم، از سبکی بهره می برد که در ادبیات معاصر با عنوان «ناداستان» یا «ادبیات مستند-داستانی» شناخته می شود. این رویکرد، به او امکان داده است تا با مهارت تمام، مرزهای میان روایت مستند و داستانی را کم رنگ کرده و اثری خلق کند که هم از اعتبار پژوهشی برخوردار است و هم از کشش داستانی بهره می برد. او در این اثر، اطلاعات و حقایق دقیق تاریخی را با چنان مهارتی در هم می آمیزد که روایت، نه خشک و صرفاً اطلاعاتی، بلکه سرشار از جزئیات دراماتیک و عمیقاً انسانی می شود.

تکنیک نیکونظر در به تصویر کشیدن عمق فاجعه و جنبه های انسانی آن، قابل تحسین است. او صرفاً به بیان وقایع نمی پردازد، بلکه با نفوذ به لایه های پنهان روان شناختی شخصیت ها و بازماندگان، درامی گیرا و تأثیرگذار خلق می کند. این توانایی، نتیجه پژوهش های گسترده و دقیق نویسنده است که شامل تحقیقات کتابخانه ای، بررسی اسناد تاریخی و به ویژه، تحقیقات میدانی و مصاحبه با شاهدان زنده و بازماندگان فاجعه می شود. این مصاحبه ها، روایت های دست اول و کمتر شنیده شده ای را به کتاب افزوده اند که به آن اعتبار و عمق ویژه ای می بخشد.

رویکرد تحلیلی و بی طرفانه نیکونظر در مواجهه با اطلاعات متناقض و حساس، از دیگر ویژگی های برجسته سبک اوست. او در این کتاب، تلاش نمی کند تا یک دیدگاه خاص را تحمیل کند، بلکه با ارائه زوایای مختلف و گاه متضاد یک رویداد، خواننده را به تفکر و قضاوت دعوت می کند. این شیوه نگارش، به خواننده امکان می دهد تا با یک نگاه جامع و چندوجهی به فاجعه سینما رکس بنگرد و از تک بعدی گرایی در فهم تاریخ بپرهیزد. این ترکیب از دقت مستند و جذابیت روایی، سینما جهنم را به اثری ماندگار و ارزشمند تبدیل کرده است.

چرا باید سینما جهنم را خواند؟

کتاب سینما جهنم نه تنها یک خلاصه تاریخی از واقعه سینما رکس نیست، بلکه اثری است که دیدگاهی نو، عمیق و مستند را درباره یکی از مهم ترین و پیچیده ترین وقایع تاریخ معاصر ایران ارائه می دهد. این کتاب، برای هر فردی که به دنبال درک فراتر از روایت های رسمی و کلیشه ای است، یک منبع ضروری محسوب می شود.

یکی از دلایل اصلی برای مطالعه این کتاب، آشکارسازی حقایقی است که در طول سال ها پشت پرده مانده یا مورد تحریف قرار گرفته اند. کریم نیکونظر با پشتکار و دقت پژوهشگرانه، به سراغ اسناد و شهادت هایی رفته که کمتر مورد توجه قرار گرفته اند و از این طریق، ابعاد پنهانی از فاجعه رکس را نمایان می سازد. این رویکرد، به خواننده کمک می کند تا به درکی جامع تر و بی طرفانه تر از حادثه دست یابد.

ارزش تاریخی و پژوهشی کتاب نیز انکارناپذیر است. برای دانشجویان، پژوهشگران و علاقه مندان به تاریخ، سینما جهنم یک مرجع معتبر برای درک بهتر زمینه های انقلاب ۱۳۵۷ و چالش های سیاسی و اجتماعی پس از آن است. این کتاب، با ارائه تحلیل های دقیق و مستند، به سوالات بسیاری درباره چرایی و چگونگی این فاجعه پاسخ می دهد و دریچه ای نو به سوی فهم فرآیندهای تاریخی می گشاید.

در نهایت، برای علاقه مندان به ادبیات مستند و گزارش های ژورنالیستی عمیق، سینما جهنم تجربه ای خواندنی و جذاب خواهد بود. ترکیب روایت مستند با جنبه های دراماتیک، این کتاب را نه تنها آموزنده، بلکه سرگرم کننده نیز می سازد و خواننده را تا پایان با خود همراه می کند. این اثر، بیش از آنکه صرفاً یک کتاب تاریخی باشد، دعوتی به تأمل در پیچیدگی های تاریخ و عدالت است.

دیگر آثار کریم نیکونظر و جایگاه او

کریم نیکونظر، علاوه بر سینما جهنم، آثار و فعالیت های برجسته دیگری نیز در کارنامه خود دارد که جایگاه او را به عنوان یک پژوهشگر، نویسنده و روزنامه نگار در حوزه تاریخ و فرهنگ ایران تثبیت کرده است. یکی از آثار دیگر او، کتاب «آدم ما در بالیوود» است که به زندگی و سرنوشت اولین کارگردان سینمای ایران می پردازد که مجبور به مهاجرت به هند شد. این کتاب نیز نشان دهنده علاقه عمیق نیکونظر به تاریخ سینما و فرهنگ است.

او همچنین به عنوان میزبان پادکست محبوب «رادیو تراژدی» فعالیت می کند. این پادکست به بررسی زندگی و داستان های تراژیک شخصیت های مختلف می پردازد و بازتابی از توانایی نیکونظر در روایت گری عمیق و تأثیرگذار است. فعالیت های او در زمینه های مختلف، از نگارش فیلم نامه (مانند فیلم «تاج محل») تا نقد سینمایی، نشان دهنده وسعت دانش و چندوجهی بودن استعداد اوست. کریم نیکونظر به عنوان یک صدای معتبر در ادبیات مستند، توانسته است با رویکردی مسئولانه و دقیق، به موضوعات حساس و پیچیده تاریخ معاصر ایران بپردازد و میراث ارزشمندی را برای نسل های آینده به یادگار بگذارد.

نتیجه گیری: میراث ابدی یک فاجعه

کتاب سینما جهنم: شش گزارش درباره ی آدم سوزی در سینما رکس نوشته کریم نیکونظر، اثری بی بدیل در روشنگری ابعاد تاریک و پیچیده فاجعه سینما رکس است. این کتاب با رویکردی مستند، تحلیلی و انسانی، نه تنها به بازخوانی دقیق یک رویداد تاریخی می پردازد، بلکه به سوالات اساسی درباره حقیقت، عدالت و چگونگی شکل گیری روایات تاریخی پاسخ می دهد. اهمیت این اثر در درک عمیق تر از یکی از عوامل تسریع کننده انقلاب ۱۳۵۷ و پیامدهای پایدار آن در حافظه جمعی ایرانیان، غیرقابل انکار است.

مطالعه سینما جهنم، فراتر از یک تجربه خواندنی، لزوم بازخوانی نقادانه تاریخ را برای عبرت گیری از گذشته و جلوگیری از تکرار فجایعی مشابه گوشزد می کند. این کتاب، دعوتی است برای مواجهه با حقایق، حتی اگر تلخ و دشوار باشند، تا از این رهگذر، به درکی عمیق تر از خود و جامعه مان دست یابیم. از این رو، برای دستیابی به درکی جامع و کامل از این اثر ماندگار و ابعاد پنهان فاجعه رکس، مطالعه کامل کتاب سینما جهنم به شدت توصیه می شود.