وقتی در تهران سینما هم مثل حمام، مردانه و زنانه بود!

به گزارش خبرگزاری نادیاتور، در اواخر سال 1340 درست چهل وچهار سال پس از تاسیس نخستین سینما در ایران، مجله ی «روشنفکر» تاریخچه ی جالبی از نخستین سینمای ایران منتشر، و در ادامه خاطره ای از علی وکیلی رییس وقت اتاق بازرگانی، نقل کرد. وکیلی موسس سینمای نوین در ایران بود. این تاریخچه و خاطره ی جالب را که در تایخ 7 فروردین 1341 در مجله ی «خواندنیها» بازنشر شد، در ادامه می خوانید:

اولین سینمایی که در ایران تاسیس شد «تجدد» نام داشت. این سینما در بهار سال 1296… در خیابان فردوسی مقابل محل فعلی بانک ملی ایران، در یک بالاخانه به وسیله ی یکی از تجار زرتشتی به نام اردشیرخان دایر شد، اما پس از یک سال به علت عدم استقبال مردم و کسادی تعطیل گردید.

اردشیرخان تاجر پارچه بود. اغلب برای مبادله و خرید پارچه به کشورهای همسایه یعنی عراق و ترکیه مسافرت می کرد. در یکی از سفرهایش به عراق یک دستگاه کوچک نمایش فیلم خرید و با خود به ایران آورد. مدتی برای پیدا کردن محل مناسب جهت سالن سینما معطل ماند زیرا کسی حاضر نمی شد ملک خود را برای یک کار حرام به او اجاره بدهد.

بالاخره بعد از ماه ها جست وجو و معطلی توانست سالن نسبتا کوچکی در طبقه ی دوم یک ساختمان قدیمی ساز، در خیابان فردوسی اجاره کند و تابلوی سینما را بالا ببرد. طول و عرض این سالن که در حقیقت یک اتاق معمولی اما نسبتا بزرگ بود 5 در 11 متر. هشت ردیف صندلی داشت که مجموعا 80 نفر تماشاچی در آن جا می گرفت. پرده ی سینما از پارچه ی چلوار سفید درست شده و خیلی کوچک تر از اندازه ی معمولی یعنی 2 در 3.5 متر بود.

بلیت ورودی سینما 2 ریال قیمت داشت و هر روز فقط یک سانس فیلم های صامت یک ربعی نمایش داده می شد. مدت سانس ها تقریبا یک ساعت بود.

اردشیرخان در روزهایی که تعداد مشتریان سینما از ده نفر کمتر می شدند از شروع فیلم و نمایش جلوگیری می کرد و پول سایر تماشاچیان را پس داده و سینما را تعطیل می کرد.

با این رویه تقریبا در هفته بیش از دو روز سینما دایر نبود و در این دو روز نیز فیلم هایی که نشان داده می شد اغلب تکراری، کهنه و قدیمی بودند.

اردشیرخان برای جلب مشتری و راه انداختن سینمای خود دست به تبلیغاتی هم زد اما با وجود این کارش نگرفت و مجبور شد که پس از یک سال دستگاه آپارات، صندلی ها و فیلم هایی را که در انبار داشت به قیمت خیلی نازل بفروشد و سینما را تعطیل کند.

شیوه ی تبلیغاتی اردشیرخان برای جلب مشتری به این ترتیب بود که از ساعت چهار بعدازظهر سه نفر بوق به دست، در خیابان های مرکزی شهر راه می افتادند و با صدای بلند مردم را دعوت به دیدن فیلم های سینمایی می کردند! وقتی سینما تجدد پس از عمر کوتاه یک ساله اش ورشکست و تعطیل شد دیگر هیچ کس به فکر تاسیس سینما در تهران نیفتاد. سه سال از این ماجرا گذشت.

در سال 1304 آقای علی وکیلی بازرگان مشهور و رییس فعلی اتاق بازرگانی با همکاری آقای احمد لیستر اقدام به تاسیس سینمای جدیدی کردند که در حقیقت اولین پایه ی سینما به طرز فعلی در ایران است. آقای علی وکیلی داستان تاسیس اولین سینمای مدرن را در ایران این طور تعریف می کند:

– در سال 1303 من و آقای احمد لیستر برای پاره ای کارهای تجارتی به بغداد رفتیم. در این شهر یکی دو سینمای آبرومند و مجهز وجود داشت که فیلم های نسبتا خوبی نیز نشان می داد. چند شب به عنوان تفریح به این سینماها رفتیم؛ فیلم ها با این که صامت و کهنه بودند ولی چنان تاثیری در روحیه ی ما دو نفر به جا گذاشتند که همان جا تصمیم گرفتیم وسایل این کار را خریداری و به ایران بیاوریم.

من قبلا نیز سینما را می شناختم وقتی سینمای اردشیرخان در تهران دایر بود یکی دو شب به آن جا رفته بودم اما با این حال اطلاعات چندانی در زمینه ی این صنعت نوظهور و تازه نداشتم؛ آقای لیستر بیش از من در این کار وارد بود.

به هر حال ما دو نفر با هم شریک شدیم و مقداری فیلم، وسایل نمایش عکس و غیره از بغداد خریدیم و به ایران آمدیم. در تهران آقای لیستر از هم کاری و مشارکت در این کار صرف نظر کرد و من ناچار سهم او را خریدم و به تنهایی تصمیم به تاسیس سینما گرفتم.

در آن سال ها بهترین سالنی که در تهران وجود داشت سالن گراندهتل (محل فعلی تماشاخانه ی تهران در لاله زار) بود. این سالن را به ماهی 40 تومان اجاره کردم. تقریبا هزار تومان هم برای خرید صندلی، دکوراسیون و تزیینات داخلی سینما خرج کردم تا سالنی نسبتا آبرومند و مجهز به وجود آمد.

قیمت بلیت ورودی در سه درجه: یک، دو و سه قرانی بود. در قسمت سه قرانی که به قول امروزی ها لژ سینما محسب می شد در حدود 100 و در درجات پایین تر 400 صندلی قرار داشت.

از تزیینات و دکوراسیونی که امروزه در سینماها به کار رفته در سینمای ما خبری نبود. سردر ورودی آن با یک تابلوی دومتری سیاه رنگ که روی آن فقط نوشته شده بود «گراندسینما» تزیین یافته و در راه روها و مدخل سالن نیز چند لوستر معمولی برای تامین روشنایی دیده می شد.

یکی دو ماه اول ما مشتری زیادی نداشتیم، حداکثر فروشی که می کردیم 2 تا 3 تومان بود. 2 سانس فیلم نمایش می دادیم که صندلی های خالی از تماشاچی از آن استفاده می کردند!

باید این را دانست که در آن موقع هنوز فیلم های سینما ناطق نشده بودند؛ فقط در فواصل بعضی صحنه ها نوشته هایی به زبان خارجی وجود داشت که حرف ها و مطالب بازی کنندگان را منعکس می کرد.

برای تفهیم این مطالب به تماشاچی ما ناچار شدیم که یک مترجم استخدام کنیم. مترجم وظیفه داشت در طول نمایش فیلم در کنار پرده ی نمایش ایستاده و حرف ها و گفت وگوهای بازیگران را با صدای بلند برای تماشاچیان تعریف نماید.

در روزهای اول افتتاح، سینما ما اغلب با حوادث جالب و مضحکی روبه رو می شدیم. تماشاچیان که هنوز به مفهوم و حقیقت سینما و صنعت فیلم برداری آشنا نبودند هنگام مشاهده ی بعضی از صحنه ها مثل اتومبیل رانی، حرکت ترن، اسب دوانی دچار وحشت و اضطراب شده با داد و فریاد و جنجال از سالن فرار می کردند!

یادم هست فیلمی به نام «مرگ گرگ» نمایش می دادیم. در این فیلم حرکت اتومبیل طوری نشان داده می شد که از فاصله ی دور با سرعت زیادی به طرف پرده ی و سالن سینما جلو می آمد. وقتی تماشاچیان می دیدند که اتومبیل به چندمتری پرده رسیده و به خیال خودشان الان است که داخل سالن شود ناگهان با همهمه و هیاهو از جا برخاسته و به قصد فرار از برابر خطر تصادف به طرف درهای خروجی هجوم می آوردند!

چند بار این قبیل حوادث نظم سینما را به هم زد به طوری که ما بعدها ناچار بودیم قبل از شروع نمایش مدتی برای آن ها کنفرانس بدهیم و قسم قرآن بخوریم که این صحنه ها ابدا به جان و مال ایشان صدمه ای وارد نمی آورد و خطری ندارد!

صندلی یکی از مشکلات بزرگ کار ما بود! بعضی از مردم می گفتند سینما رفتن عیبی ندارد، اما نشستن روی صندلی گناه و معصیت دارد، اگر به جای صندلی زیلو یا قالیچه روی زمین پهن کنید که ما چهارزانو بنشینیم خیلی بهتر است. هم لذت دیدن فیلم ها را می بریم و در عین حال هم گناهی مرتکب نمی شویم.

نکته ی جالب این که در سال های اول تاسیس سینما زن ها حق ورود نداشتند؛ اگر احیانا زنی می خواست سینما بیاید با جنجال و هیاهوی مردم و تماشاچیان روبه رو می شد و بلایی ناگفتی به سرش می آمد!

این موضوع مرا به فکر انداخت که برای خانم ها سینمای جداگانه و به اصطلاح بهتر «زنانه» درست کنم. سالنی را که متعلق به انجمن زرتشتیان بود و در خیابان قوام السلطنه [سی تیر کنونی] قرار داشت اجاره کردم. این سالن کوچک اما خیلی تر و تمیز بود، در حدود 200 صندلی جا داشت. روزهای اول و دوم هیچ مشتری نداشتیم، حتی یک خانم هم نیامد احوال مان را بپرسد با رفقا مشورت کردم، عقل های مان را روی هم گذاشتیم و تصمیم گرفتیم که برای جلب خانم ها به سینما مدتی بلیت رایگان بدهیم.

آخر در آن دوره زن ها مثل امروز نبودند، جز پول حمام و چادر و چاقچور پول دیگری از شوهر خود نمی گرفتند و به اصطلاح از نظر مالی تحت فشار قرار داشتند.

مفتی بودن بلیت آن ها را خیلی زود و حتی بیش تر از آقایان به طرف سینما جلب کرد و کم کم به این تفریح سودمند و مفید عادت کردند.

یکی دو سال گذشت و کم کم خانم ها اجازه پیدا کردند که به سینماهای مردانه نیز بیایند و به اصطلاح امروز سینماها مختلط شد و از حالت زنانه و مردانه بیرون آمد، منتهی به این شرط که خانم ها در یک طرف و مردها در طرف دیگر سالن بنشینند و از هم جدا باشند.

در اوایل سال 1307 بود که من به فکر ساختمان و تاسیس سینمای بهتر و مجهزتری افتام. زمین وسیعی در خیابان سپه بود که به سرهنگ عزیزالله خان نصرت تعلق داشت. با شرایط مساعدی این زمین را اجاره کردم و ساختمان سینما سپه (سینما زهره فعلی) را که در حقیقت اولین ساختمان برای سینما در ایران به شمار می رود بنا کردم.

در محل جدید وضع سینما جنبه ی بهتری پیدا کرد؛ تا آن موقع میکروفون و بلندگو در ایران نبود و سینماها نمی توانستند در فاصله ی دو سانس و آنتراکت های بین فیلم صفحات موسیقی پخش کنند و تماشاچیان را سرگرم سازند این نقص در سینما سپه برطرف شد و با وارد کردن یک دستگاه گرامافون بوقی؛ میکروفون و بلندگو از آلمان، موسیقی به سینما وارد شد.

مردم بیش تر به فیلم های پر زدوخورد؛ جنگی و به اصطلاح مشهور «آرتیست بازی» علاقه داشتند. بزرگ ترین رقم فروش را یکی از این سری فیلم ها به نام «ماسیس» به دست آورد. خیال می کنید این بزرگ ترین رقم چه مبلغی است؟ 400 تومان! در حالی که اکنون بعضی فیلم ها دو میلیون تومان کار می کنند.

تا سال 1310 که سیماهای دیگری در تهران دایر شد و تیپ مشخص «سینماروها» به وجود آمد این مبلغ بزرگ ترین رقم فروش فیلم در تهران به شمار می رفت.

بعدها که سینمای ناطق به ایران آمد فروش فیلم ها نیز افزایش یافت. از فیلم های پرفروش دوره ی جدید فیلم فارسی «دختر لر» بود که مدت دو سال و نیم در سینماهای تهران روی اکران بود و مبالغ هنگفتی سود عاید تهیه کنندگان خود کرد.

دختر لر اولین فیلم فارسی است که با شرکت عده ای از هنرپیشگان ایرانی در هندوستان تهیه شده بود و داستانی از شرارت ها و راهزنی طوایف خودسر را در زمان قبل از کودتا بیان می کرد.

سینما در ایران از سال 1314 شروع به پیشرفت کرد. در این سال دو سینما به نام «ایران» (در محل فعلی سینما البرز) و «مایاک» (سینما سابق پارس) افتتاح شد و شروع به نمایش فیلم هایی از کارخانجات متروگلدوین مایر و اوفای آلمان کردند.

فیلم هایی که نمایش داده می شد معمولا متعلق به هفت تا ده سال قبل از آن بود زیرا وسایل ارتباطی و خرید فیلم مثل امروز کار ساده ای به شمار نمی رفت. فیلم ها به وسیله ی کشتی و پس از آن که در کشورهای مختلف اروپایی و آسیایی نمایش داده می شد، به ایران می آمد.

تعداد افراد سینمارو در آن سال ها روزی دو تا سه هزار نفر بیش تر نبودند و فیلم ها هیچ کدام بیش از 4 تا 5 روز نمایش داده نمی شدند.

25957