افق انقلاب : بازگشت یا عبور؟

سه گروه از انقلاب سال 1357 یاد می کنند: مدعیان تداوم، اصحاب بازگشت و اصحاب عبور. دستگاه های تبلیغاتی جمهوری اسلامی رسانه مدعیان تداوم هسند. هر سال جشنی بر پا می شود وجمعیت فراوانی به خیابان ها می آیند تا اثبات کنند انقلاب تداوم دارد و مردم مثل روز اول پای انقلاب خود ایستاده اند. اینها مدعی تداوم اند. گروه دوم کسانی هستند که از نظام جمهوری اسلامی و عملکرد آن رضایت ندارند آنها به خود و مردم یادآور می شوند انقلاب برای اهداف دیگری صورت گرفت نظام سیاسی موجود به آنها پشت پا زده است. یکی از مصادیق بارز این گروه میرحسین موسوی بود که در بیانیه های خود در سال 1388 مستمراً به این نکته اشاره می کرد. در واقع شعار ایشان بازگشت به دوران انقلاب بود. یک گروه سوم هم هستند که از انقلاب سال 57 یاد می کنند تا فرمان عبور دهند. انقلاب را یک فاجعه تاریخی می دانند و به مخاطبان خود یادآور می شوند باید خود را در فاصله گذاری با کدام فاجعه تاریخی تعریف کنند. انتظار دارند مخاطبان شان نه تنها از جمهوری اسلامی بلکه از هر کس که در دوران انقلاب نقشی داشت و سخنی گفت عبور کنند.

در این متن از گروه نخست که مدعیان تداوم اند می گذریم. بحث را میان اصحاب بازگشت و عبور جاری می کنیم. آیا برای گشودن راهی از بن بست فعلی، باید به افق انقلاب بازگردیم یا به کلی از آن عبور کنیم؟

در سال 1396 من در اصفهان کارگاهی برگزار کردم. در آن کارگاه بازگشت به افق دوران انقلاب را راهگشای مشکلات سیاسی دانستم. محصول این کارگاه به صورت یک جزوه کوچک با عنوان بازگشت به افق انقلاب منتشر شد. نسل دهه هشتادی که سال گذشته در میدان سیاست حاضر شدند، شعار عبور از افق دوران انقلاب سر دادند. من در این بحث به نحو اپیزودیک یکبار در موضع پیشین خود خواهم ایستاد و از «بازگشت» به افق دوران انقلاب دفاع خواهم کرد و یکبار در موضع نسل جدید از «عبور» دفاع خواهم کرد. در پایان تلاش می کنم میان این دو گفت وگویی دراندازم.

بازگشت به افق دوران انقلاب

سخن من پیرامون بازگشت به افق دوران انقلاب، بر سه فرض نظری تکیه کرده بود. اول انگاره دورکیمی یا پارسونزی مبنی بر آنکه جامعه یک کلیت است و در صورت گسیختگی تلاش می کند کلیت از دست رفته خود را بازیابد. دوم انگاره تاسیس در روایت هابزی، روسویی، اشمیتی مبنی برآنکه جوامع در نتیجه رویدادهایی نظیر انقلاب، خود را در یک لحظه تاریخی تاسیس می کنند و بر بنیاد تاسیسی خود زندگی جمعی را تداوم می بخشند. فرض سوم ایده بازگشت جاودانه نیچه ای است مبنی بر آنکه هستی های فردی یا جمعی زوال پیدا می کنند و برای احیای مجدد خود نیازمند بازگشت به خاستگاه تاسیسی خود می شوند.

با تکیه بر فرض اول، ایران دوران مدرن یک هستی جمعی فاقد کلیت است. همان چه تحت عنوان ملت شدن یا کشور شدن از آن سخن گفته می شود. فرم زندگی ایلاتی و روستایی خود را از دست داده ایم بی آنکه فرم تازه ای پیدا کنیم. فرم تازه را صورت بندی دولت ملت ها معین می کنند. باید به سمت تبدیل شدن به یک ملت حرکت کنیم. یک کلیت جمعی تابع یک ساختار حقوقی واحد باشیم که امنیت، آزادی و رابطه عادلانه میان همگان را تضمین کند. همه و پیش از همه ساختار قدرت مسلط باید تماماً تابع این ساختار حقوقی باشند. برای این کلی شدن، موانع بسیاری پیش پای ماست. هر کشوری داستان خود را برای ملت شدن طی می کند. اقلیم و فرهنگ و تاریخ و ترکیب جمعیت هر کشور مسیری منحصر به فرد پیش پای مردم برای کلی شدن می گذارد. یکصد و اندی سال است قدم به جهان جدید گذاشته ایم اما داستان ملت شدن ما پایان نیافته است. هنوز در راهیم. ما در تکاپوی جمعی کلیت یابی زندگی می کنیم.

برای کلی شدن نیازمند عزم اخلاقی برای خروج از فردیت ها هستیم. به قول روسو هر فرد باید از امیال شخصی خود عبور کند و در یک پیمان جمعی مشترک با دیگر کسان، دست به تاسیس اجتماع ملی بزند. همان اتفاقی که با انقلاب ها روی می دهد. انقلاب ها فرصتی هستند که افراد تحت تاثیر غلیان احساسات جمعی از منافع شخصی و فوری خود عبور می کنند و با دیگران به یک «ما»ی جمعی و اخلاقی تبدیل می شوند. طی یک و اندی قرن گذشته دوبار با چنین رویدادی مواجه بوده ایم. یکبار در انقلاب مشروطه و بار دوم در آستانه ظهور انقلاب سال 1357. اگر از مضامین و مقاصد این دو انقلاب صرف نظر کنید، انقلاب سال 1357 نسبت به انقلاب مشروطه بیشتر مصداق یک انقلاب با حضور کثیری از مردمان است. کثرت مردمان شهری حاضر در انقلاب سال 57 قابل قیاس با انقلاب مشروطه نیست.

انقلاب ها مصادیق تاسیس اند. یک ملت با یک عزم جمعی خود را تاسیس می کند. خود جمعی و اخلاقی پیدا می کند که نسبت به هستی های فردی ترجیح اخلاقی و حتی وجودی دارد. چرا که فرد پس از تاسیس اجتماع سیاسی، به مثابه یک شهروند تولد پیدا می کند. شهروند وجود پیدا می کند و از این پس به جای آنکه صرفاً در جهت تامین لذات و منافع شخصی خود زندگی کند، قادر است هستی خود را در پرتو هستی عام انسانی و ملی بازیابی کند.

انقلاب ها اجتماع سیاسی را تاسیس می کنند. اما اجتماع تاسیس شده، در همان تازگی و طراوت آغاز باقی نمی ماند. زوال پیدا می کند. از همان هنگام که مردم به مثابه موسس اجتماع سیاسی از میدان بیرون می روند، زوال اجتماع سیاسی آغاز می شود. حاکمانی ظهور می کنند که خود را جانشین اراده عمومی مردم می کنند. مردم را به فرمانبران تنزل می دهند و خود را در موضع فرمانده بالا می کشند. این اتفاق در ایران پس از انقلاب با چرخش خاستگاه از انقلاب به جنگ اتفاق افتاد.

جمهوری اسلامی هیچ گاه به انقلاب وفادار نماند. افق دوران انقلاب خصوصیاتی داشت که از دل آن یک حکومت تیوکراتیک و متمرکز و غیردمکراتیک بیرون آمدنی نبود. افق دوران انقلاب دست کم چهار خصوصیت داشت که با سرشت جمهوری اسلامی سازگار نبود. اول اینکه متکثر بود. انقلاب مملو از صداهای گوناگون اسلامی، چپ، ناسیونالیست و لیبرال بود. همانقدر مردانه بود که زنانه. همانقدر فارس بود که کرد و لر و ترک. نکته دوم اینکه این صداها نسبت به هم گشوده بودند. در غلیان انقلاب، هیچ کدام با هم مرزبندی نداشتند. اسلام گرایان چپ ها را و ناسیونالیست ها اسلام گرایان را بخشی از خود جمعی شان می پنداشتند. نکته سوم اینکه میدان دار حیات جمعی، پراکتیکال و عملی بود. همه کنشگر بودند. دلیل گشودگی هویت ها به یکدیگر هم همین نکته بود. شایان توجه است که کنش جمعی به معنای مشارکت در یک عمل واحد نبود. نباید خیال کنیم مثلا در دوران انقلاب یک بار سنگین بود که هر کس گوشه ای از آن را گرفت. عزم مشترک به معنای کثیری از میدان های عملی است که هر کس در گوشه ای دلمشغول عملی است که خود آن را انقلابی تشخیص می دهد و تولید انرژی و قدرت می کند. هیچ کس نمی فهمد جطور این حوزه های متمایز تولید قدرت به هم می پیوندند و نظام مستقر را ویران می کنند. خصلت میدان پراکتیکال وعملی نامتعین بودن آن است. به خلاف میدان مبتنی بر ایده مرکزی که ایدیولوگ سعی می کند همه چیز و همه کس را متعین کند. کثرت، گشودگی و عمل ورزی جمعی، افقی ساخته بود که در آن همه گروه ها و نحله های فکری و اجتماعی یکدیگر را به رسمیت شناخته تصور می کردند. این خصوصیات، یک وجه چهارم نیز به افق انقلاب اختصاص می داد و آن مرجعیت مردم بود. مردم حقیقتاً مرجعیت اخلاقی و سیاسی داشتند. چنانکه آیه الله خمینی قبل از پیروزی انقلاب، راه نشان مردم نمی داد، تنها به مثابه سمبل وحدت مردم عمل می کرد. اصلی ترین فرازهای انقلابی مثل اعتصاب کارگران صنعت نفت، توسط خود مردم اتخاذ می شد و ایه الله خمینی به مثابه سمبل این قدرت اجتماعی رخ نشان می داد.

این نکته را تنها آیه الله خمینی می دانست. چندماه پس از انقلاب، در رویارویی با کسانی که در جنگ قدرت بودند، گفت من از یوم الله دیگری می ترسم که این مردم برخیزند و بنیاد همه ما را به باد دهند. این سخن حکایت از آن داشت که او ادراکی عمیق از موضع و موقعیت دوران انقلابی پیدا کرده است. رهبر بود اما او می دانست کانون قدرت مردم اند. شاید همه عزم جمهوری اسلامی پس از آیه الله خمینی تلاش برای ممانعت از ظهور چنان یوم اللهی بود.

جنگ محملی ساخت تا جمهوری اسلامی از افق دوران انقلاب خلاص شود. اگر انقلاب خاستگاه شکل گیری یک هویت جمعی و ملی در ایران بود، جنگ خاستگاه شکل گیری جمهوری اسلامی بود. جمهوری اسلامی بر میراث دوران جنگ تکیه کرد. چنانکه مشاهده می کنیم سرتاسر سال تلویزیون جمهوری اسلامی از جنگ سخن می گوید و تنها ده روز اول بهمن ماه یاد انقلاب می افتد. البته در خصوص انتقال از خاستگاه انقلاب به جنگ، نباید زیاده گویی کرد. جمهوری اسلامی تا جایی که توانست از افق انقلاب فاصله گرفت. سایه افق انقلاب همچنان بر سر نظام هست.

میراث دروان جنگ تابع مقتضیات پیش برد جنگ است. کثرت برای جنگیدن زبانبار است. همه باید یک شکل و یک لباس شوند. هویت برخاسته از جنگ، با انکار و نفی تام و تمام غیر ساخته می شود. در جنگ رویاروی یک دشمن غدار هستیم که تنها به شرط مرگ و انهدام و نابودی اش می توانیم زندگی کنیم. بنابراین به هیچ رو با «گشودگی به غیر» مناسبتی ندارد. جنگ هم عملی است اما یک عمل متمرکز و برنامه ریزی شده. عملی که فرد خود از چند و چون آن آگاه نیست تنها با دستوری که به او رسیده عمل می کند و سرانجام نتیجه عمل که حاصل شد می فهمد فرمانده چه نقشه و عملی در ذهن داشته است. در نتیجه این سه عامل، وجه چهارم افق دوران جنگ حاصل می شود و آن ضرورت و تمرکز بر وجود و نقش آفرینی فرمانده است. جنگ به شدت بر وجود فرمانده متکی است. جمهوری اسلامی به دلیل همین خصوصیات متمایز افق دوران جنگ به آن تکیه کرد تا بتواند از نیروی سنگین بار دوران انقلاب خلاص شود.

آنها که شعار بازگشت به افق دوران انقلاب می دهند، در واقع از نظام می خواهند برای احیای مجدد خود از افق دوران جنگ نقل مکان کند و به افق دوران انقلاب بازگردد. از مردم هم می خواهد همه چیز را در آیینه چمهوری اسلامی مشاهده نکنند. آنها یک رویداد تاسیسی پشت سر خود دارند. به آن بازگردند تا بتوان یک آغاز دیگر را پیش روی خود گشود. ما چهل سال است از آن دوران تاسیس فاصله گرفته ایم و با شیب تند نسبت به آن دوران زوال پیدا کرده ایم. به قول نیچه راهی جز بازگشت به آن خاستگاه تاسیس کننده نداریم تا از این زوال و انحطاط خلاصی پیدا کنیم.

عبور از افق انقلاب

پیش از این گفته شد افق دوران انقلاب بر مفروضاتی استوار است که اهم آنها باور به وجود کلیت برای اجتماع سیاسی است. باور به وجود کلیت مفاهیمی مثل تاسیس، زوال و بازگشت را معنادار می کند. باور به وجود کلیت، خواسته یا ناخواسته تعهداتی را بر دوش فرد می اندازد. این پیش فرض وجود دارد که جامعه در بهار دوران تاسیس اش متعهد به اموری شده و اینک هر فرد تمام یا بخشی از زندگی خود را باید در خدمت برآوردن آن ساماندهی کند.

افق دوران انقلاب آبستن یک چالش و گسیختگی درونی بود. بار سنگین تعهدات جمعی، لاجرم با متن تنانه و توام با آشوب امیال زندگی روزمره سازوار نیست. تعریف زندگی به مثابه یک عزم استوار جمعی، تبدیل زندگی به یک حرکت همبسته به سمت یک غایت مشخص، با سرشت زندگی سازگار نیست. افق دوران انقلاب، با منطق زندگی همراه نبود.

فهم روسویی از تاسیس اجتماع آرمانی، در سنت بلشویکی غلظت بیش از حد یافت. روسو از بلایای ناشی از توده انبوه بی خبر بود. انقلاب ها به ویژه در قرن بیستم بخصوص هنگامی که کار به کشورهای پیرامونی رسید، یک تجربه مشترک از خود به جا نهادند و آن معارضه با متن زندگی روزمره بود. همه درکی اردوگاهی از جامعه داشتند و انقلابیون تصور می کردند قرار است منجی مردمی باشند که در باتلاق زندگی گرفتار شده اند. اگرچه این بلای عظیم را بر سر مردم آوردند اما خودشان و فرزندانشان در این آزمون تاریخی لباس خیس نکردند.

فهم انقلابیون از مفهوم و جایگاه انقلاب، مردانه بود. روح آپولونی اقتدار و قانون و دستور و قاعده برآن حکمفرمایی می کرد. تجربه مردم از فردای پیروزی تسویه و تحقیر و طرد بود. نادیاتور و همدلی و حراست و پذیرش غیر در آن راه نداشت. به همان دلیل که با منطق زندگی ناسازگار بودند، مردانه و خشک جان هم بود و همین خصیصه آن را تضعیف و پوسیده و ناتوان کرد. ظرفیت های فرهنگی و اخلاقی را خشکاندند و حتی به محیط زیست هم رحم نکردند.

نظام های برآمده از انقلاب دشمن آزادی بودند. کمترین زیان آزادی برای آنان، خشکیدن درخت ایدیولوژی های شان بود. آزادی با تعهدات یکپارچه جمعی نمی ساخت. نسبتی با فهم غایتمند از جامعه نداشت. این خصیصه اجتماعات انقلابی، با روح مدرنیته و دولت مدرن ناساگار بود.

جنبش مهسا در ایران با شعار «زن، زندگی، آزادی»، در واقع از همین آلام سه گانه در جامعه مابعدانقلابی حکایت داشت. عبور رادیکال از افق دوران انقلاب را طلب می کرد. با افق دوران جنگ که هیچ با افق دوران انقلاب هم نمی ساخت.

جنبش مهسا برای خود افق تازه ای وضع کرد. مفروض نخست اصحاب بازگشت را انکار کرد و متعاقب آن دو مفروض دوم و سوم هم بی معنا شد. جامعه هیچ هستی کلی مستقل از افراد خود ندارد. با این مفروض نه تاسیسی در کار است نه لزوم بازگشتی به لحظه تاسیس. پدیدار شناسی روح این جنبش حکایت از مفروضاتی دارد که بیشتر در سنت لیبرال فهم پذیر است.

اول اینکه نقطه عزیمت هر فهمی از امور انسانی فرد است. فرد و آزادی او نقطه آغاز و انتهای حیات اجتماعی و سیاسی است. دوم اینکه اجتماع سیاسی مشتمل بر کثرتی از افراد و گروه های اجتماعی است و سیاست چیزی جز تلاش برای توازن بخشی به مناسبات میان آنان نیست. سوم نفی و انکار غایتمندی زندگی جمعی است. اگر غایتی هست افراد و گروه های اجتماعی اند که برای هستی خود غایتی تعیین می کنند جامعه سیاسی در کل فاقد چنان غایتی است. چهارم نقش اقلی و بی طرف دولت است. دولت کاری جز تامین اقل امکانات برای همگان و اعمال قانون در مواقع مقتضی ندارد. پنجم، هویت گریزی است. بازیگران این جنبش، خصلتی جهانی دارند. لباس هویت های ملی، قومی یا دینی می پوشند، اما به سادگی ممکن است لباس این هویت ها را بیرون بیاورند و لباس دیگری به تن کنند.

ما با صحنه تازه ای مواجهیم. نسل تازه ای که به میدان آمده، شنوای بازگشت به افق انقلاب نیست. با تجربه جمهوری اسلامی هم از افق دوران جنگ و هم از افق دوران انقلاب عبوری رادیکال کرده است.

جستجوی امکانی برای گفت وگو

به دلایلی اما افق پیش روی ما با گفت وگوی میان این دو افق گشوده خواهد شد. مهم تر از همه این است که عبور از افق دوران انقلاب و حتی افق دوران جنگ یک عبور همگانی نیست. عبورکنندگان رویاروی خود مدعیان تداوم و بازگشت را دارند. نمی توان به سادگی آنها را نادیده گرفت. عبور رادیکال و چشم بسته، به معنای ورود در یک میدان تنازع پردامنه است. ضمن آنکه عبور کنندگان اگر طالب حذف و طرد تام دیگران باشند، از خود عبور خواهند کرد و مشابه اصحاب تداوم خواهند شد. بنابراین گفتگو برای یک راه میانه، از حیث سیاسی به مصلحت جمعی است.

نکته دوم، کم توانی عبور کنندگان برای تولید یک قدرت جمعی در میدان منازعه است. آنها که عبور کرده اند و بر فردیت های متمایز خود تکیه می کنند، دقیقاً به همین دلیل قادر نیستند به یک قدرت اجتماعی عظیم و دگرگون ساز تبدیل شوند. بنابراین در میدان منازعه شکست می خورند بنابراین باید گفتگو کنند تا از قدرت اقناعی خود برای یک توازن تازه سیاسی بهره ببرند.

سومین نکته حفره های جهان عبور کنندگان برای ساختن یک فردای ماندگار و قابل اتکاء است. مشت افق دوران انقلاب گشوده شده است. مولفه هایی که در نقد افق دوران انقلاب و جنگ برشمردم، حاصل تجربه های عملی چهار دهه گذشته است. اما مشت عبور کنندگان هنوز بسته است. همیشه نباید منتظر ماند تا زمان مشت ها را بازکند. با نگاه ژرف می توان در باره آینده گمانه زنی هایی کرد. نسل ما آرمانگرا بود و در عمل فاجعه آفرید. نسل جدید هم به سهم خود آرمانگراست و می تواند فاجعه بیافریند. بیایید طرحی از آینده افق این نسل با توجه به همان مولفه ها ترسیم کنیم.

می توان انتظار داشت پیامد تحقق عملی جهان نسل فردا، ظهور یک فرهنگ هدونیستی و لذت طلب در سطح گسترده باشد. نسلی که عاری از تعهدات حیات جمعی، فاقد چسب های پیوند زننده میان اجتماع افراد کثیر و ناتوان از اعتبار بخشی به سازمان حقوقی دولت است.

به دلایل سه گانه فوق، گفتگو میان دو گروه «اصحاب بازگشت» و «اصحاب عبور» ضرورت دارد. اما از دل این گفتگو چه الگوهایی برای ترسیم فردا حاصل خواهد شد؟ از درون این گفتگو، نتایج متنوعی می تواند حاصل شود. یک احتمال که توجه مرا جلب کرده الگویی است که لویی اشتراوس از آن با عنوان «دمکراسی اریستوکراتیک» یاد می کند. دمکراسی اریستوکراتیک، دمکراتیک است از این حیث که مردم مرجع اول و نهایی اقتدار سیاسی اند اما متفکران، فیلسوفان، روحانیون، هنرمندان و اهل نظر و فکر به مثابه کنشگران آزاد مدنی، مردم را آموزش و تعلیم می دهند. نقطه ارجاع مردم اند. این مدل چندان عجیب و غریب نیست. به نظرم فضای دوران پهلوی در عرصه اجتماعی و فرهنگی به این مدل نزدیک بود. تنها عاملی که آن را تخریب می کرد استبداد شاه بود.

در عرصه اجتماعی منزلت و نقش آفرینی روشنفکران، روحانیون، اهل فکر و قلم و فلسفه، هنرمندان و اصحاب نظر، شگفت انگیز بود. آنها مرجعیت فرهنگی داشتند بی آنکه از مزایای قدرت سیاسی بهره ای داشته باشند. چهره های مبرز فرهنگی و هنری، از طریق نهادهای قدرتمندی مثل مساجد و سینماها و تیاتر و دانشگاه ها به اشکال متنوع و متکثر، دست به کار تربیت و ارتقاء فرهنگی جامعه بودند. اگر دستی می توانست در کار بیافتد و نظام استبدادی پهلوی را دمکراتیک کند، ما به یک دمکراسی اریستوکراتیک واصل می شدیم. متاسفانه امروز بسترهای اریستوکراتیک جامعه فوق العاده تخریب شده اند و در افق پیش روی ما یا یک نظامی گری بسته و تمامیت گرا رخ نشان می دهد یا یک دمکراسی پوپولیستی و عوامانه. دو چهره ای که دو روی یک سکه اند.

216216