ایا مادر میتواند فرزندش را از ارث محروم کند

در نظام حقوقی ایران، این باور رایج که والدین، از جمله مادر، می توانند فرزند خود را به طور کامل از ارث محروم کنند، با واقعیت قانونی انطباق ندارد. قوانین ارث در ایران، ریشه در فقه اسلامی داشته و قواعدی آمره و غیرقابل تغییر محسوب می شوند. بر اساس این اصول، وصیت به محرومیت کامل یک وارث از سهم الارث خود، فاقد اعتبار قانونی است و فرزندان، به جز در موارد بسیار خاص که در قانون پیش بینی شده اند، همواره از والدین خود ارث می برند. این مقاله به تفصیل به بررسی ابعاد حقوقی این موضوع می پردازد و تفاوت میان محرومیت از ارث و مدیریت قانونی اموال در زمان حیات را تبیین می کند.

اصل عدم محرومیت از ارث در قانون ایران

موضوع محرومیت از ارث یکی از پرتکرارترین سوالات حقوقی در میان عموم مردم است که اغلب با برداشت های نادرست و غیرحقوقی همراه است. این ابهام بیشتر ناشی از عدم تمایز میان حق مالکیت فرد بر اموالش در زمان حیات و قواعد حاکم بر انتقال قهری اموال پس از فوت است.

آیا والدین (مادر و پدر) حق محروم کردن فرزند از ارث را دارند؟

پاسخ قاطع و صریح قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران به این سوال «خیر» است. هیچ والدینی، اعم از مادر یا پدر، نمی توانند فرزند خود را به طور کامل از ارث محروم کنند. این اصل بنیادین در ماده ۸۷۳ قانون مدنی به صراحت بیان شده است: هرگاه ورثه متوفی، متعدد باشند، در تقسیم ترکه، سهم هر یک از وراث، طبق قانون تعیین می شود و وصیت به حرمان از ارث، باطل است. این ماده به وضوح اعلام می کند که وصیت به محرومیت کامل یک وارث از ارث، باطل و بی اثر است. قوانین ارث، قواعدی آمره محسوب می شوند، بدین معنا که اراده افراد نمی تواند آن ها را تغییر دهد یا نادیده بگیرد. این قواعد، نظام مشخصی برای تقسیم اموال متوفی میان وراث قانونی او تعیین کرده اند و هرگونه تلاش برای برهم زدن این نظام از طریق وصیت به حرمان، از نظر قانونی بی اعتبار است.

مفهوم «وصیت به حرمان» دقیقاً به حالتی اطلاق می شود که شخص مورث (متوفی) تلاش کند یکی از وراث قانونی خود را به کلی از تمام سهم الارثش محروم سازد. این نوع وصیت، به دلیل مغایرت با نظم عمومی و قواعد آمره ارث، از اساس باطل است و حتی اگر در قالب یک سند رسمی نیز تنظیم شده باشد، دادگاه ها به آن ترتیب اثر نخواهند داد. بنابراین، فرزندی که طبق قانون وارث شناخته می شود، همواره از سهم الارث قانونی خود برخوردار خواهد بود، مگر اینکه موانع قانونی خاصی برای ارث بری او وجود داشته باشد که در ادامه به آن ها خواهیم پرداخت.

تفاوت محرومیت از ارث با مدیریت اموال در زمان حیات

یکی از مهم ترین نکات برای درک صحیح مبحث محرومیت از ارث، تمایز قائل شدن میان «محروم کردن از ارث» و «مدیریت و تصرف در اموال در زمان حیات» است. در حالی که والدین نمی توانند فرزندان خود را از ارث محروم کنند، اما در زمان حیات، مالک تام الاختیار اموال خود هستند. این به معنای آن است که هر فردی تا زمانی که زنده است، می تواند هرگونه تصرف حقوقی را در اموال خود انجام دهد، از جمله فروش، هبه (بخشش)، صلح، وقف یا هر نوع انتقال دیگری. اگر والدینی بخواهند که پس از فوتشان، مالی به یک یا چند فرزندشان نرسد، راهکار قانونی این است که در زمان حیات خود، اقدام به انتقال آن اموال به اشخاص دیگر (چه از وراث باشند و چه نباشند) کنند.

برای مثال، یک مادر می تواند در زمان حیات خود، خانه یا ملکش را به یکی از فرزندانش بفروشد یا آن را به او هبه کند (ببخشد). در این حالت، از آنجا که مال از مالکیت مادر خارج شده و به ملکیت فرزند دیگر یا شخص ثالثی درآمده است، دیگر پس از فوت مادر، آن مال جزو ترکه (اموالی که پس از فوت به ارث می رسد) محسوب نمی شود. به این ترتیب، عملاً مالی برای سایر وراث باقی نمی ماند که بخواهند از آن ارث ببرند. این اقدام، مدیریت اموال در زمان حیات است و نباید با محرومیت از ارث اشتباه گرفته شود. در این موارد، ارث بری از اموال موجود (که شامل این مال انتقالی نیست) همچنان پابرجاست، اما چون مورث پیش از فوت خود، مال را منتقل کرده، آن مال دیگر جزو دارایی های قابل توارث او نخواهد بود. مهم است که این انتقالات به صورت واقعی و قانونی انجام شوند و صوری نباشند، در غیر این صورت ممکن است بعداً با چالش های حقوقی مواجه گردند.

مفهوم ارث و چارچوب قانونی آن

برای درک عمیق تر موضوع محرومیت از ارث، لازم است ابتدا با مفهوم دقیق ارث و چارچوب قانونی آن در حقوق ایران آشنا شویم. ارث، یکی از نهادهای مهم حقوقی است که نقش حیاتی در انتقال ثروت و حقوق پس از فوت اشخاص ایفا می کند.

ارث چیست و چه اموالی را شامل می شود؟

در ادبیات حقوقی، ارث به مجموعه اموال، حقوق، و دیونی اطلاق می شود که پس از فوت یک شخص (مورث) به وارثان قانونی او منتقل می گردد. به این مجموعه، اصطلاحاً «ترکه» گفته می شود. ترکه نه تنها شامل اموال منقول (مانند پول نقد، اتومبیل، لوازم خانه، سهام، و …) و غیرمنقول (مانند زمین، خانه، باغ و …) می شود، بلکه حقوق مالی و حتی بدهی های متوفی را نیز در بر می گیرد. به عبارت دیگر، وارثان، هم در سود و هم در زیان ترکه، قائم مقام متوفی محسوب می شوند. البته، قبل از تقسیم ترکه میان وراث، ابتدا باید دیون متوفی، حقوق مالی دیگران و هزینه های کفن و دفن از آن کسر شود.

یکی از ویژگی های مهم ارث، انتقال قهری بودن آن است. به این معنا که با فوت شخص، بدون نیاز به هیچ اراده یا اقدامی از سوی وراث، اموال و حقوق او به طور خودکار به وارثان منتقل می شود و آنان مالک ترکه می گردند. این انتقال، اجباری است و وراث نمی توانند آن را رد کنند، مگر با رعایت تشریفات قانونی انصراف از ارث. همچنین، دارایی هایی که مورث در زمان حیات خود به هر دلیلی (مانند فروش یا هبه) از مالکیت خود خارج کرده باشد، جزو ترکه نخواهد بود و بنابراین به ارث نمی رسد.

طبقات و درجات ارث بران بر اساس قانون مدنی (ماده ۸۶۲ قانون مدنی)

قانون مدنی ایران، وراث نسبی (خویشاوندان از طریق خون) را در سه طبقه و هر طبقه را در درجات مختلف تقسیم بندی کرده است. اصل کلی این است که تا زمانی که حتی یک نفر از طبقه اول وراث وجود داشته باشد، نوبت به طبقه دوم نمی رسد و تا زمانی که طبقه دوم موجود باشد، طبقه سوم ارث نمی برد. این طبقات و درجات به شرح زیر است:

1. طبقه اول: شامل پدر، مادر، اولاد و اولاد اولاد (نوه ها).

   در این طبقه، فرزندان متوفی (دختر و پسر) در درجه اول قرار دارند. اگر فرزندان زنده باشند، نوه ها ارث نمی برند. در صورت فوت فرزندان و وجود نوه ها، نوه ها به قائم مقامی والدین فوت شده خود ارث می برند. در این طبقه، سهم الارث فرزند پسر دو برابر فرزند دختر است. همچنین، پدر و مادر متوفی نیز جزو وراث این طبقه هستند و هر یک در صورت وجود اولاد برای متوفی، سهم مشخصی از ارث (یک ششم) می برند. نبود حتی یک فرزند از طبقه اول، موجب ارث بردن سایر طبقات می شود.

2. طبقه دوم: شامل اجداد (پدربزرگ و مادربزرگ)، برادر و خواهر و اولاد آنها (برادرزاده و خواهرزاده).

   اگر هیچ یک از افراد طبقه اول وجود نداشته باشند، نوبت به ارث بری از این طبقه می رسد. در این طبقه نیز، اجداد، برادران و خواهران در درجه اول قرار دارند و در صورت نبود آن ها، اولادشان به قائم مقامی ارث می برند. در این طبقه نیز تقسیم ارث بر اساس قاعده سهم دو برابر پسر از دختر صورت می گیرد.

3. طبقه سوم: شامل اعمام و عمات (عموها و عمه ها)، اخوال و خالات (دایی ها و خاله ها) و اولاد آن ها.

   این طبقه، در صورتی ارث می برد که هیچ یک از وراث طبقات اول و دوم وجود نداشته باشند. در این طبقه نیز اولویت با خود اعمام و عمات و اخوال و خالات است و در صورت نبود آن ها، فرزندانشان (پسرعمو، دخترعمو، پسردایی، دختردایی و …) به قائم مقامی ارث می برند.

علاوه بر وراث نسبی، همسر (زوج یا زوجه) متوفی نیز به عنوان وارث سببی، در کنار هر یک از طبقات سه گانه، سهم الارث مشخصی دارد که از یک چهارم تا یک هشتم کل ترکه متغیر است. باید توجه داشت که این ارث بری فقط در نکاح دائم محقق می شود و در نکاح موقت (صیغه)، زن و شوهر از یکدیگر ارث نمی برند، مگر اینکه فرزندی از این ازدواج متولد شده باشد که در آن صورت، فرزند از پدر و مادر خود ارث خواهد برد.

بر اساس ماده ۸۶۲ قانون مدنی، وراث نسبی در سه طبقه دسته بندی می شوند: ۱- پدر، مادر، اولاد و اولاد اولاد. ۲- اجداد، برادر، خواهر و اولاد آن ها. ۳- اعمام، عمات، اخوال، خالات و اولاد آن ها. این ترتیب نشان دهنده اولویت در ارث بری است.

موانع قانونی و شرعی ارث (موارد استثنایی عدم ارث بری)

همانطور که پیش تر ذکر شد، والدین نمی توانند فرزندان خود را از ارث محروم کنند. با این حال، قانون و شرع، در شرایط خاصی که به آن «موانع ارث» گفته می شود، جلوی ارث بری وارث را می گیرد. این موانع، بر اساس اراده مورث (متوفی) ایجاد نمی شوند، بلکه خود قانون آن ها را تعیین کرده است. در این بخش به مهم ترین موانع ارث در حقوق ایران می پردازیم:

قتل مورث توسط وارث (ماده ۸۸۰ قانون مدنی)

یکی از جدی ترین موانع ارث، قتل مورث توسط وارث است. ماده ۸۸۰ قانون مدنی بیان می کند: کسی که عمداً مورث خود را به قتل رسانده باشد از ارث او ممنوع می شود؛ اعم از اینکه قتل بالمباشره باشد یا بالتسبیب و منفرداً باشد یا به شرکت دیگری. این حکم با هدف جلوگیری از طمع ورزی و اقدامات مجرمانه برای تصاحب زودهنگام اموال متوفی وضع شده است. البته برای تحقق این مانع، شرایطی لازم است:

• قتل باید عمدی باشد؛ قتل های غیرعمدی (مانند قتل ناشی از تصادف) مانع ارث نیستند.
• قاتل باید عاقل و بالغ باشد.
• قتل نباید به حق باشد، مانند قتل در مقام دفاع مشروع.

بنابراین، اگر فرزندی به قصد کشتن پدر یا مادر خود مرتکب قتل عمد شود، علاوه بر مجازات های کیفری، از ارث والدین خود نیز به طور کامل محروم خواهد شد.

کفر وارث (ماده ۸۸۱ مکرر قانون مدنی)

ماده ۸۸۱ مکرر قانون مدنی قاعده فقهی کافر از مسلمان ارث نمی برد را تایید می کند. این بدان معناست که اگر مورث مسلمان باشد، هیچ وارثی که دین اسلام را قبول نداشته باشد (کافر یا مرتد باشد) از او ارث نخواهد برد. اما برعکس این قاعده صادق است؛ یعنی مسلمان از کافر ارث می برد. به عبارت دیگر، اگر مورث کافر باشد و در میان وراث او یک یا چند مسلمان حضور داشته باشند، مسلمانان از او ارث می برند و کافران از ارث او محروم می شوند، حتی اگر مسلمانان در طبقات پایین تر ارث باشند. این حکم از قواعد مهم فقهی و حقوقی در زمینه ارث است که بر اساس آن، رابطه دینی بر رابطه خویشاوندی در برخی موارد ارجحیت می یابد.

ولد زنا (ماده ۸۸۴ قانون مدنی)

ولد زنا به فرزندی گفته می شود که ناشی از رابطه نامشروع (زنا) متولد شده باشد. ماده ۸۸۴ قانون مدنی تصریح می کند: ولد زنا از پدر و مادر و اقوام آن ها ارث نمی برد و پدر و مادر و اقوام آن ها نیز از ولد زنا ارث نمی برند. این حکم به دلیل عدم شناسایی رابطه نسبی قانونی میان ولد زنا و والدین بیولوژیکش در شرع و قانون است. بنابراین، چنین فرزندی فاقد حق توارث با والدین و سایر خویشاوندان نسبی خود است. البته، باید توجه داشت که این فرزند از همسر و فرزندان خود (در صورتی که ازدواج و فرزندی داشته باشد) ارث می برد و آن ها نیز از او ارث می برند.

لعان

لعان یک عمل حقوقی و شرعی است که در شرایط خاصی بین زن و شوهر اتفاق می افتد و منجر به قطع رابطه زوجیت و توارث می شود. لعان زمانی رخ می دهد که شوهر، زن خود را به زنا متهم کند یا فرزندی را که متولد شده است، از خود نفی نماید (بگوید فرزند او نیست) و هر دو طرف (زن و شوهر) سوگندهایی مخصوص یاد کنند. پس از اجرای لعان، رابطه زوجیت بین آن ها برای همیشه قطع می شود و آن ها نمی توانند با یکدیگر ازدواج مجدد کنند. علاوه بر این، رابطه توارث نیز بین آن ها قطع می شود؛ یعنی زن از شوهر و شوهر از زن ارث نمی برد. همچنین، اگر لعان برای نفی فرزند انجام شده باشد، رابطه پدر و فرزندی نیز از بین رفته و نه پدر از آن فرزند ارث می برد و نه فرزند از پدر. البته اگر پدر از لعان رجوع کند، رابطه توارث بین پدر و فرزند باز می گردد، اما رجوع از لعان زن ممکن نیست.

فوت وارث پیش از مورث

یکی از شروط اصلی ارث بری، زنده بودن وارث در زمان فوت مورث است. اگر وارثی قبل از مورث خود فوت کند، هیچ حق ارثی برای او ایجاد نمی شود. این قاعده ممکن است پیامدهای مهمی داشته باشد، به ویژه در مورد نوه ها. برای درک بهتر، مثالی را بررسی می کنیم: فرض کنید آقای الف فرزندی به نام ب دارد و ب نیز فرزندی به نام ج (نوه الف) دارد. اگر ب (فرزند) قبل از الف (پدربزرگ) فوت کند، دیگر ب حقی بر ارث الف ندارد. در این حالت، ج (نوه) نیز مستقیماً از الف (پدربزرگ) ارث نمی برد، مگر در شرایط خاصی که قانون برای اولاد اولاد (نوه ها) در صورت نبود طبقه اول و سایر شرایط پیش بینی کرده باشد و به قائم مقامی پدر یا مادر خود (فرزند متوفی) از مورث ارث ببرند. بنابراین، زنده بودن وارث در لحظه فوت مورث، شرط لازم برای تحقق ارث بری است.

وصیت تا ثلث اموال

یکی دیگر از مواردی که می تواند به صورت غیرمستقیم بر سهم الارث وراث تأثیر بگذارد، اختیار مورث در وصیت تا یک سوم (ثلث) اموال خود است. بر اساس قانون، هر فرد می تواند تا یک سوم از مجموع دارایی های خود را به نفع هر شخصی (چه وارث باشد و چه غیروارث) وصیت کند. این وصیت تا سقف یک سوم، نافذ است و نیاز به اجازه سایر ورثه ندارد. اما وصیت مازاد بر یک سوم، فقط با تنفیذ (تأیید) ورثه پس از فوت مورث معتبر خواهد بود.

این بدان معناست که اگر مادری تمام یک سوم اموال خود را به نفع یک فرزند خاص یا حتی یک شخص غریبه وصیت کند، عملاً سهم سایر فرزندان از کل ترکه (پس از کسر یک سوم وصیت شده) کاهش می یابد. این کاهش، به منزله محرومیت از ارث نیست، بلکه استفاده مورث از حق قانونی خود در تصرف اموال تا یک سوم است. برای مثال، اگر مادری وصیت کند که یک سوم از اموالش به خیریه ای خاص برسد، این وصیت معتبر است و پس از کسر این یک سوم، مابقی اموال بین وراث تقسیم خواهد شد. این مکانیسم قانونی به والدین اجازه می دهد تا در چارچوب مشخص، میزان دارایی های قابل توارث را مدیریت کنند.

بدهی ها و حقوق مالی متوفی و مالیات بر ارث

پیش از تقسیم ارث میان وراث، ابتدا باید دیون و بدهی های متوفی، حقوق مالی اشخاص ثالث از ترکه (مانند مهریه زن، نفقه، و …) و هزینه های کفن و دفن از کل ترکه کسر شود. همچنین، مطابق قانون مالیات های مستقیم، بخشی از ترکه متوفی مشمول مالیات بر ارث می شود که این مالیات نیز باید قبل از تقسیم نهایی پرداخت گردد. بنابراین، آنچه در نهایت به وراث می رسد، خالص ترکه پس از کسر تمامی این موارد است. این فرآیند، اگرچه مستقیماً به معنای محرومیت از ارث نیست، اما عملاً سهم وراث را کاهش می دهد و باید در محاسبه نهایی مورد توجه قرار گیرد. این موارد، اولویت پرداخت بر تقسیم ارث دارند و تضمین کننده حقوق دیگران از اموال متوفی هستند.

راهکارهای قانونی برای والدین جهت مدیریت اموال در زمان حیات (به جای محرومیت)

با توجه به عدم امکان محروم کردن فرزند از ارث به صورت مستقیم و با وصیت به حرمان، والدین می توانند از راهکارهای قانونی دیگری برای مدیریت اموال خود در زمان حیات بهره برداری کنند تا به اهداف مدنظر خود در توزیع دارایی ها دست یابند. این راهکارها، تصرفاتی در ملکیت محسوب می شوند و باید با آگاهی کامل از جوانب حقوقی آن ها صورت گیرند.

هبه (بخشش)، صلح و بیع (فروش) اموال در زمان حیات

یکی از رایج ترین و مؤثرترین راهکارها برای والدین، انتقال مالکیت اموال خود از طریق عقود مختلف در زمان حیات است. با این کار، مالی که به دیگری منتقل شده، دیگر جزو ترکه متوفی نخواهد بود و بنابراین به ارث نمی رسد. این عقود شامل موارد زیر می شوند:

1. هبه (بخشش): عقد هبه به معنای بخشیدن مال به دیگری به صورت رایگان است. مادر یا پدر می تواند مالی را (مانند خانه، اتومبیل، پول) به صورت رسمی یا عادی به یکی از فرزندان یا شخص دیگری هبه کند. این عمل باید با قصد جدی و واقعی انجام شود و از نظر حقوقی معتبر باشد. پس از هبه، مال از مالکیت والد خارج شده و به ملکیت متهب (کسی که مال به او هبه شده) درمی آید.
2. صلح: عقد صلح، یکی از عقود بسیار منعطف در حقوق ایران است که کاربردهای فراوانی دارد، از جمله در حل و فصل اختلافات و یا نقل و انتقال اموال. والدین می توانند در زمان حیات خود، مالی را به یکی از فرزندان یا اشخاص ثالث، با یا بدون عوض، صلح کنند. صلح می تواند در قالب های مختلفی همچون صلح عمری (که در ادامه توضیح داده می شود) یا صلح محض باشد. این عقد نیز باید با رعایت شرایط صحت معاملات تنظیم شود.
3. بیع (فروش): والدین می توانند اموال خود را به یکی از فرزندان یا افراد دیگر بفروشند. در این حالت، مال در ازای دریافت ثمن (قیمت) منتقل می شود. نکته مهم در بیع این است که معامله باید واقعی باشد و نه صوری؛ یعنی ثمن معامله باید پرداخت و دریافت شود. اگر معامله صوری باشد و با هدف فرار از دین یا تضییع حقوق وراث انجام گیرد، ممکن است در آینده باطل اعلام شود.

مزیت این روش ها این است که کنترل کامل اموال در زمان حیات در اختیار مالک است و می تواند بر اساس اراده خود، توزیع اموال را قبل از فوت انجام دهد. البته، معایبی نیز دارد؛ از جمله اینکه فرد دیگر مالک مال نخواهد بود و ممکن است به طور کامل از آن محروم شود، مگر اینکه شروط خاصی در قرارداد (مانند حق انتفاع برای خود) گنجانده شود. همچنین، در صورت صوری بودن معامله، ممکن است از اعتبار قانونی ساقط شود.

وصیت تملیکی و عهدی (در چارچوب یک سوم اموال)

والدین می توانند با تنظیم وصیت نامه، تا یک سوم اموال خود را به نفع هر شخصی (چه وارث باشد و چه نباشد) وصیت کنند. این وصیت، که به آن وصیت تملیکی می گویند، پس از فوت مورث نافذ خواهد بود و نیاز به تایید سایر وراث برای یک سوم وصیت شده ندارد. این امکان به والدین اجازه می دهد تا در چارچوب قانونی، سهم یک یا چند فرزند را کاهش دهند یا به نفع فرد دیگری تعیین کنند. برای مثال، مادری می تواند در وصیت نامه خود ذکر کند که یک سوم اموالش به یکی از فرزندانش که نیاز بیشتری دارد، یا به یک موسسه خیریه منتقل شود.

وصیت می تواند به سه صورت تنظیم شود:

• وصیت نامه رسمی: در دفاتر اسناد رسمی تنظیم می شود و دارای بالاترین اعتبار است.
• وصیت نامه سری: توسط موصی (وصیت کننده) نوشته شده و در دفتر اسناد رسمی به امانت گذاشته می شود.
• وصیت نامه خودنوشت: تماماً به خط موصی بوده و دارای تاریخ و امضای او باشد. این نوع وصیت نامه برای اعتبار نیاز به تأیید دادگاه دارد.

علاوه بر وصیت تملیکی، وصیت عهدی نیز وجود دارد که مورث در آن به یک یا چند نفر وصایت (وکالت) می دهد تا پس از فوت او، امور خاصی مانند اداره و نگهداری از فرزندان صغیر یا پرداخت دیون را بر عهده بگیرند. این وصیت مستقیماً به انتقال اموال مربوط نیست، اما می تواند در مدیریت ترکه و ایفای حقوق متوفی نقش داشته باشد.

صلح عمری

صلح عمری یکی از راهکارهای حقوقی بسیار کاربردی برای والدینی است که می خواهند اموال خود را در زمان حیات به یکی از فرزندان یا اشخاص دیگر منتقل کنند، اما در عین حال، حق بهره برداری و استفاده از آن مال را تا پایان عمر برای خود حفظ نمایند. در این نوع صلح، مالک (مثلاً مادر) مالی را به مصالح له (مثلاً فرزند) صلح می کند، با این شرط که حق انتفاع (استفاده و بهره برداری) از آن مال تا پایان عمر مصالح (مادر) یا مدت معینی در اختیار مصالح باقی بماند. پس از فوت مصالح، حق انتفاع نیز خاتمه یافته و مصالح له مالکیت کامل و بدون قید و شرط را به دست می آورد.

مزایای صلح عمری:

• حفظ حق انتفاع: والدین می توانند تا پایان عمر خود از ملک استفاده کنند، در حالی که مالکیت آن به فرزندشان منتقل شده است.
• عدم نیاز به انحصار وراثت: پس از فوت مصالح، نیازی به طی مراحل انحصار وراثت برای آن مال نیست، زیرا مالکیت قبلاً منتقل شده است.
• پیشگیری از اختلافات: این روش می تواند به والدین کمک کند تا از بروز اختلافات احتمالی میان وراث بر سر آن مال جلوگیری کنند.
• قطعی بودن انتقال: برخلاف وصیت که قابل رجوع است، صلح عمری عقدی لازم است و پس از تنظیم، قابل فسخ یک جانبه نیست (مگر با شروط خاص).

صلح عمری باید به صورت رسمی در دفاتر اسناد رسمی تنظیم شود تا از اعتبار حقوقی کافی برخوردار باشد و از هرگونه چالش احتمالی در آینده جلوگیری شود. این راهکار به والدین این امکان را می دهد که با اطمینان خاطر، سرنوشت اموال خود را در زمان حیات مدیریت کنند.

با این حال، باید توجه داشت که هر یک از این راهکارها، پیچیدگی ها و ظرافت های حقوقی خاص خود را دارند. لذا، مشاوره با وکیل متخصص در امور ارث و وصیت قبل از هرگونه اقدام، امری ضروری است تا اطمینان حاصل شود که اقدامات والدین مطابق با قانون بوده و اهداف آن ها به درستی محقق می شود و در آینده مشکلات حقوقی ایجاد نخواهد کرد.

نتیجه گیری

در پاسخ به سوال اصلی مقاله، آیا مادر می تواند فرزندش را از ارث محروم کند، باید گفت که خیر. بر اساس قوانین آمره ارث در جمهوری اسلامی ایران که ریشه در فقه اسلامی دارد، هیچ والدی، اعم از مادر یا پدر، نمی تواند به موجب وصیت یا هرگونه اظهار اراده ای، فرزند خود را به طور کامل از سهم الارث قانونی اش محروم سازد. وصیت به حرمان از اساس باطل و بی اثر است و دادگاه ها به آن ترتیب اثر نمی دهند. قوانین ارث، چارچوب مشخصی برای تقسیم ترکه متوفی بین وراث تعیین کرده اند که غیرقابل تغییر توسط اراده اشخاص است.

با این حال، این اصل به معنای عدم اختیار والدین در مدیریت اموال خود در زمان حیات نیست. والدین مالک مطلق اموال خود هستند و تا زمانی که زنده هستند، می توانند به هر نحو قانونی در اموالشان تصرف کنند؛ از جمله از طریق عقودی مانند هبه، صلح یا بیع. با انتقال مالکیت اموال در زمان حیات، آن اموال دیگر جزو ترکه متوفی نخواهند بود و به ارث نمی رسند. همچنین، وصیت تا یک سوم اموال، یک اختیار قانونی برای مورث است که می تواند به صورت غیرمستقیم بر میزان سهم الارث وراث تأثیر بگذارد، اما این نیز به منزله محرومیت کامل نیست.

نکته حائز اهمیت این است که موارد خاصی در قانون به عنوان موانع ارث شناخته شده اند که به اراده مورث بستگی ندارند و به طور خودکار مانع ارث بری می شوند. این موانع شامل قتل عمد مورث توسط وارث، کفر وارث (در صورتی که مورث مسلمان باشد)، ولد زنا و لعان می باشند. همچنین، فوت وارث پیش از مورث و کسر بدهی ها و مالیات از ترکه نیز بر میزان ارث مؤثر است.

با توجه به پیچیدگی های حقوقی مربوط به ارث، وصیت و انواع عقود انتقال اموال، به والدین و تمامی افراد توصیه می شود تا در صورت داشتن هرگونه ابهام یا قصد انجام اقدامات حقوقی مرتبط با اموال و وراث، حتماً با یک وکیل متخصص در حوزه حقوق خانواده و ارث مشورت نمایند. این اقدام، تضمین کننده صحت و اعتبار قانونی تصمیمات شما و پیشگیری از هرگونه اختلاف و چالش حقوقی در آینده خواهد بود.